فهیم سپین‌غر

لومړی درس تر ټولو ښایسته نظریه لیک: پروفیسور کارلو رووِلي ژباړه: فهیم سپین‌غر آلبرت انشټین په ځوانۍ کې یو کال په لوفرۍ تېر کړ. سړی پرته له وخت ضایع کولو چېرې نه رسي؛ خو متاسفانه د ځوانانو پلرونو او میندې دغه مطلب هېروي. دی د ایتالیا په پاویا کې و؛ ځکه په آلمان کې د ښوونځي د سبقونو سختي یې نشوی زغملی، سبقونه یې پرېښول او خپلې کورنۍ ته راغلو. د شلمې پېړۍ په پیل کې ایتالیا د صنعتي انقلاب په درشل کې وه. له دې چې پلار یې مهندس و، په پادوا دښتو کې یې د انرژ ي د تولید لومړنۍ دستګاوې نصبولې. آلبرت د کانت کتابونه لوستل او کله‌ کله یې د پاویا پوهنتون درسي‌ساعتونو کې ګډون کاوه، نوم‌لیکنه یې نه وه کړې یوازې د سرګرمۍ لپاره یې ګډون کاوه او مجبور نه و چې آزموینې ته فکر وکړي. ستر پوهان په دغه توګه جوړیږي. له دې وروسته یې د زوریخ په پولي‌تخنیک مؤسسه کې نوم‌لیکنه وکړه او د فزیک په مطالعه کې ډوب شو. څو کاله وروسته یعنې په ۱۹۰۵ کال کې یې د هغه وخت تر ټولو معتبره علمي مجلې- د فزیک‌کلنۍ ته درې مقالې واستولې. هرې مقالې یې د نوبل جایزې وړتیا درلوده. لومړی مقاله یې ښيي چې اتومونه واقعاً شته دي. دویم...

ډيري کسان اوس هم د میاشتو دایرې، دوولسو برخو لومړۍ برخه چې له پسرلني اعتداله پیلیږي، د وري (حمل) «نجومي نښه» بولي. دوی تېروتنه کوي، ځکه د 2500 کاله پخوا برخلاف نجومي‌نښه اوس په کب (حوت) میاشت کې پرته ده. په دې اساس د «وري نجومي نښه» چې د طالع‌کتونکو له لورې کاریږي، اوس په کب (حوت) اسماني انځور کې پرته ده. 2500 کاله مخکې نجومي نښه او وری (حمل) اسماني انځور پر یوه بل منطبق وو. د میاشتو دایرې دویمه برخه چې په وري نجومي نښه منطبق ده، غویی (ثور) نجومي نښه بلل کیږي. که څه هم دغه نجومي نښه اوس مهال په وري اسماني انځور منطبق ده، خو د میاشتو دایرې اسماني انځورونه په واقعیت کې بیلابېلې اندازې لري، د ټولو سیمو نجومي نښې سره مساوي دي، په دې معنی چې د هر یوې لپاره د میاشتو دایرې له مدار څخه 30 درجې ځانګړي شوي. په بل عبارت هره نجومي   نښه د میاشتو دایرې د ( 360 درجې) مدار دوولسمه برخه ده. له غويي نجومي نښې وروسته په ترتیب د غبرګولي (جوزا)، چنګاښ (سرطان)، زمري (اسد)، وږي (سنبله)، تلې (میزان)، لړم (عقرب)، لیندۍ (قوس)، مرغومي (جدې)، سلواغې (دلو) او کب (حوت) نجومي نښې پرتې دي. البته له دغو نجو...

د میاشتو دایره (دایره‌ البروج) یا په بل عبارت د لمر ظاهري مدار، د ځمکې د محور د میل له وجهې، د اسمان له فرضي استوا سره زاویه جوړه کړې. په دې اساس د میاشتو دایرې او د اسمان فرضي استوا ترمنځ د ټکر یا تقاطع دوې نقطې پرتې دي، چې یوې نقطې ته یې د پسرلني اعتدال نقطه او بله ته یې د مني اعتدال نقطه وايي. داسې ښکاري چې لمر په کال کې یو ځل د میاشتو دایرې پر شاوخوا تاویږي. لمر د دغه حرکت له امله د پسرلي په پیل کې په پسرلني اعتدال نقطه کې او د مني په پيل کې کې د مني اعتدال نقطه کې واقع کیږي. د پسرلني اعتدال نقطه په کب (حوت) اسماني انځور کې پرته ده. البته تل داسې نه ده. ځکه د ځمکې محور تل په یوه حالت نه دی، بلکې زنګېدلی غوندې حرکت لري چې معمولاً تقدیمي ( Precession ) حرکت ورته وايي. د ځمکې محور هر 26000 کاله وروسته یو ځل دغه زنګیدلی دایروي حرکت ترسره کوي، چې په ترڅ کې یې د ځمکې محور بیلابیلو خواوو ته مخامخ کیږي یا په بل عبارت ځمکې محور د قطب ستوري پرته نور بیلابیل ستوري په نښه کوي. زموږ او تاسې اوسنی قطبي ستوری به تل زموږ قطبي ستوری نه وي. د پخوانیو مصریانو قطبي ستوری زموږ له قطبي ستوري سره په ب...

که له ځمکې آسمان ته وګورو، لمر هر ورځ د تېرې ورځې په پرتله په متفاوت ځای کې ښکاري. هغه آسماني انځورونه (فلکي صورتونه) چې لمر مستقیماً د دوی په جهت پروت وي، د لیدو وړ نه دي، ځکه د ورځې په روښنايۍ کې پټ دي. مثلاً لمر د جنوري په لومړۍ یا د لیندۍ په یوولسمه په لیندۍ (قوس) آسماني انځور کې پروت وي، د فبرورۍ په لومړۍ یا د مرغومي(جدې) په دوولسمه په مرغومي (جدي) اسماني انځور کې پروت وي. په دې اساس دغه دوه آسماني انځورونه د ژمي سړو شپو کې د لیدو وړ نه دي. بالعکس په ژمي کې غبرګولی (جوزا) آسماني انځور په اسانۍ کولی شو ووینو، ځکه دغه اسماني انځور په ژمي کې د ځمکې کرې په تیاره خوا کې پروت وي. په جولای (د چنګاښ له 10 مې د زمري تر 9 مې) پورې دغه کیسه سرچپه کیږي، ځکه چې په دغه نیټه کې لمر د غبرګولي اسماني انځور په مخ کې واقع کیږي او په پایله کې نشو کولی د پسرلي په شپو کې دغه اسماني انځور ووینو. اما په دغه وخت (اوړي) کې د لیندۍ(قوس) اسماني انځور ستوري په اسمان کې په ځلیدو وي او کولی شو ویې وینو، ځکه په ژمي کې لمر د دغه اسماني انځورونه په مخ کې پروت وي او نشو یې لیدلی. لمر په یوه کال کې د دیارلسو اسمان...

پوهیږو چې ځمکه په 24 ساعتونو کې یو ځل پر خپل محور (د شمال او سوئل فرضي خط پر شاوخوا) څرخیږي. ځمکه له دغه حرکت سربیره په کال کې یو ځل د لمر شاوخوا هم خپل دوراني حرکت بشپړوي. د ځمکې محور د لمر چاپیر مدار باندې عمود نه دی، بلکې یوه زاویه یې ورسره جوړه کړې. همدغه علت دی چې په کال کې څلور فصلونه منځته راځي. په شمالي اوړي کې، د ځمکې شمالي نیم‌کره چې اروپا، آسیا او شمالي امریکا قارې پرې پرتې دي، لمر ته متمایل وي. ځکه خو د شمالي نیم‌کره خلک په شمالي اوړي کې د لمر ډیرې وړانګې، ډېره تودوخه او اوږده ورځ لري. په څاښت کې لمر د آسمان‌سر کې وي. شپږ میاشتې وروسته شمالي‌ژمی کیږي. په دغه وخت کې د ځمکې شمالي نیم‌کره له لمر څخه مخ اړوي او بیرون خوا ته تمایل کوي، ورځې لنډېږي او تودوخه کمیږي. کله چې په شمالي نیم‌کره کې اوړی وي په سویلیزه(جنوبي) نیم‌کره کې ژمی وي. د پسرلي فصل د وروستیو ورځو (د غبرګولي د 31 ) یا د اوړي فصل د لومړیو ورځو (د چنگا ښ د 1 ) څاښت کې لمر تر ټولو لوړه ارتفاع لري. په دغه وخت کې ځیني اروپايي هېوادونو لکه المان او انګلستان کې ان په نیمه شپه کې هم هوا بشپړه تیاره شوې نه وي او ستوری ...

د ځمکني لیدونکي له نظره داسې ښکاري چې د ستورو ډلې یا آسماني انځورونه د ګنبدې پر مخ پراته دي او ځمکه یې را چاپیر کړې. هغه دایره چې اصطلاحاً د آسمان استوا بلل کیږي او د ځمکې استوا شاوخوا را تاو ده، دغه ګنبده یا د کیهان کره په دوو شمالي نیم کره او سويلیزه نیم کره باندې ویشي. هغه نقطه چې د ځمکې شمالي قطب څخه مستقیماً پورته په آسمان کې پرته وي او د ځمکې د شمال ـ سوئل فرضي محور سر، هغه خوا ته پروت وي، د اسمان شمال قطب ګڼل کیږي. دغه نقطې ته لنډ قطبي ستوری پروت دی چې د واړه ییږ (دُب اصغر) آسماني انځور یو ستوری دی. که د ځمکې په شمال قطب کې ژوند وکړو، قطبي ستوری به عموداً زموږ پر سر، د آسمان‌سر ( Ecliptic ) برخه کې چې د اسمان تر ټولو لوړه نقطه ده پروت وي. د آسمان استوا، آسمان په دوو شمال او سوئل ویشلی، یعنې د ځمکې د قطبونو پر سر د آسمان قطبونه پراته دي. که له اروپا څخه اسمان ته وګورو، قطبي ستوری د آسمان‌سر او افق ترمنځ لیدلی شو. ټول هغه انسانان چې په ځمکه کې اوسي له ځمکې سره یوځای څرخیږي. په دې اساس داسې پایله اخلو چې په اسمان کې ټول ستوري د هغه نقطې شاوخوا څرخیږي چې د ځمکې د محور   جهت...

زموږ سیاره یا ځمکه هر 24 ساعته وروسته یو ځل پر خپل محور څرخیږي. کله چې د ځمکې د یوې برخې مخ لمر خوا ته وي د ځمکې په هغه برخه کې ورځ وي او نشو کولی له لمر پرته هیڅ ستوری ووینو. کله چې لمر ته یې شا کیږي نو عوام وايي لمر ولوید او شپه شوله. په دې وخت کې کولی شو ډېر ستوري ووینو؛ د شپې لخوا کولی شو 50 سلنه آسماني انځورونه ووینو. دا ځکه چې زموږ د لید افق کې نیمايي آسمان ښکاري، نیمايي نور آسمان د ځمکې هغه بلې خوا ته چې اوس پکې ورځ ده پروت دی. د شپې په اوږدو کې ځمکه له لویدیځ څخه ختیځ خوا ته پر خپل محور څرخي، نو په دې اساس زموږ تر سترګو تل نوي ستوري په ختیځ کې را خیژي او په لویدیځ کې لویږي. له ختیځه نوي اسماني انځورونه څرګندیږي او په لویدیځ کې زموږ له سترګو تېر شوي اسماني انځورونه لویږي او له اسمانه ورکیږي. په هر حال په یوه شپه کې ټول 88 اسماني انځورونه نشو لیدلی. ځکه نیمايي اسماني انځورونه د لمر خوا ته پراته دي او د لمر د نور شدت د دوی نور له منځه وړي. دغه آسماني انځورونه له سترګو پنه دي او له لمر سره د ورځې آسمان کې پراته دي. سر بېره پر دې ډيري آسماني انځورونه مثلاً د اروپايي لیدونکي ل...

تر ټولو مشهوره آسماني انځور یعنې ستر ییږ (دُب اکبر) له نن څخه دوه زره کاله مخکې هم کټ مټ په همدې شکل و. اما پام مو وي چې ثابت ستوري یا ثوابت غیرمتحرک نه دي، بلکې په بېلابېلو جهتونو حرکت کوي، خو له دې چې زموږ څخه یې واټن ډېر لرې دی، نو زموږ عمر بسنه نه کوي ترڅو د دوی حرکت په سترګو ووینو. ان په یوه زر کلنه دوره کې د دوی حرکت نشي احساسېدلی. یعنې ممکن سل‌زره کاله وروسته زموږ نسلونه دغه اسماني انځورونه چې نن یې موږ پېژنو، په زحمت ووینو او وپېژني، بیخي داسې لکه نئاندرتال ته چې ستر ییږ اسماني انځور له نن څخه بیخي بدل ښکاریدو. نئاندرتال د لومړنیو دورو وحشي او په مغارو کې میشت انسان و. کله کله داسې هم پيښیږي یو ستوری چې پخوا کم نوره و د خپل عمر په پای کې چاودنه کوي او د یوه څه وخت لپاره ډېره روښنايي خپروي. دغه پدیدې ته سوپرنووا چاودنه وايي. په دې اساس دغه چاودلی ستوری د ډېرې روښنايۍ په خپرولو سره د لنډ وخت لپاره د اسماني انځور شکل بدلوي. د دې ترڅنګ د اسماني انځور له مخې د یوې سیارې تېریدل او یا د یوه لکۍ‌لرونکي پیدا کېدل هم د اسماني انځور شکل بدلولی شي. صناعت هم د اسماني انځورنه له ګواښ سره م...

اوسني عصر کې چې د فضايي سفرونه عصر دی هر څوک د مریخ، زهرې او مشتري سیارو له نومونو سره اشنا دي. د دغه سیارو نومونه د رومي خدایانو نومونه دي. تر ټولو نوراني ثابت ستوري (ثوابت) هم نومونه لري. د ډېرو ستورو نومونه عربي ريښه لري، اما د ځینو یې په یوناني او لاتین ( لرغوني یوناني) ژبه کې رېښه لري. مثلاً د ښکاري یا جبار ( Orion ) آسماني انځور د کيڼې اوږې ستوری د یدالجوزا پنامه یادیږي. دغه نوم شاید اروپایانو ته عجیب وښکاري، ځکه په عربي ژبه دی او «د غوټ سړي لاس» معنی لري. د ښۍ اوږې ستوری چې نسبتاً کم نوره دی «بلاتریکس» نومیږي. دغه لغت له لاتین ژبې راغلی او د «جګړه‌مارې‌ښځې» معنی لري. تر ټولو نوراني ثابت ستوری سیروس ( Sirius ) نومیږي. سیروس کلمه له یوناني ژبې اخیستل شوې او ځلانده معنی لري. یوازې ځلاندې ستوري نومونه لري. د ستورو د نوم اېښودلو له دغه میتود سربیره، د ستورو د نوم اېښودلو بل پراخ میتود هم شته دی. په دغه میتود کې د یوناني الفبا تورو څخه کار اخلي. د یوه اسماني انځور تر ټولو نوراني ستوری د الفا ( α ) پنامه، دویم درجه نوراني ستوری د بیتا ( β ) پنامه، درېیم درجه نوراني ستوری د ګاما ( ...

زموږ ګاونډي ستوري دومره لرې دي چې د انسان عمر بنسه نه کوي تر څو د دوی حرکت نسبت یوه بل ته په سترګو وویني. داسې برېښي چې دوی په آسمان کې کلک مېخ شوي یا ثابت دي، ځکه خو د متحرکو سیارو برخلاف ثوابت ورته وايي. په اسمان کې نسبت یوه بل ته د دوی وضعیت تل ثابت شکلونه جوړوي چې آسماني‌انځور یا فلکي‌صورت ورته وايي. دغه آسماني انځورونه د لرغوني مصریانو، بابلیانو او یونانیانو په وخت کې هم کټ مټ د نن په څېر ښکارېدل. زرګونه کلونه پخوا زموږ پلرونو په ډېر دقت ورته کتل او د خدایانو، اتلانو او ځناورو نومونه یې پرې اېښول. ډېري اسماني انځورونه لکه لړم (عقرب) یا زمری (اسد) خپله حکایت کوي چې ولې په دې نوم نومول شوي، خو د ځینې نورو د شکل او د نوم اړیکه یې په اسانۍ نشو موندلی. نن سبا 88 آسماني انځورونه پېژنو. له دغه اسماني انځورونه ځینې یې ان له میلاده 5000 کاله مخکې د دجله او فرات سیندونو پر غاړه پېژندل شوي وو ؛ یو شمېر یې لرغونو یونانیانو وپېژندل او ور اضافه یې کړل. د آسمان تر ټولو پخوانۍ او بشپړه تشریح چې د تاریخي نسخې په توګه د معاصر انسان په واک کې ده له میلاده 2000 کاله مخکې دوران پورې اړه لري. د ه...

میلیاردونه لرې‌پراته ستوري ستوري څه دي؟ که په یوه بې‌سپوږمیه او صافه شپه کې آسمان ته وګورو، پرته له هیڅ وسیلي کولی شو 2400 ستوري ووینو چې د شیدولار کهکشان په کې د تړانګې په شکل پروت دي. که د ځمکې خویندې سیارې له پامه وغورځوو، دغه ټول ستوري په حقیقت کې له موږ څخه لرې پراته لمرونه دي، چې د ثابت ستورو یا ثوابتو پنامه یادیږي. په اسمان کې د دغه نوراني ټکو د لیدو پرمهال لومړی د دوی بېلابېلو روښنايۍ ته مو پام کیږي. ان «هیپارخوس» چې په ( 190-125 مخکې له میلاده) یې ژوند کاوه او د لرغوني یونان له ستورپوهانو څخه و، په خپل وخت کې یې هغه ستوري چې په سترګو لیدل شوی، په شپږو ډلو وویشل. لومړی ډله ستوري تر ټولو روښانه ستوري او شپږمه ډله ستوري تر ټولو کم‌نوره ستوري وو چې په زحمت لیدل کېدل. اوس وخت کې چې د ساینسي میتود له برکته علم وده کړي، د ستورو د روښنایۍ درجه په دقیق ډول د اندازې وړ ده. (قدر) د ستورو د ظاهري روښنايئ اندازه ده. د 1 قدر لرونکو ستور روښنايي د 2 قدر لرونکو ستورو په پرتله 2512 ځله ډېره ده. کیهان 7 , 8 ان 18 قدر لرونکي ستوري هم لري، چې یوازې یې په مسلح سترګو کولی شو ووینو. د ډېر...

 لیسه سلطان محمود غزنوی واقع ولسوالی ارغنداب ولایت کندهار بوده همانند سایر لیسه های این ولایت در المپیاد نجوم ګالیله اشتراک ورزیده بودند و شامل دوازده بهترین لیسه ولایت کندهار شمرده شد. شاګردان این لیسه، اخیر هر هفته در داخل مکتب برنامه های علمی و مناقشه ها و مشاعره ها را تدویر می‌کنند. حدوداً نود فیصد شاګردان این لیسه از طریق کانکور همه ساله به پوهنتون ها کامیات میشوند. مناظره های علمی که از سوی این لیسه تدویر می‌ګردد حس رقابت و کنجکاوي را در شاګردان زنده ساخته و شاګردان این لیسه ماشین‌های متنوع را ساخته اند و اختراعات نمودند. در تصور اول جوان که پهلوی من ایستاد است مبایل، ماشین کالا شویي و... را ساخته است. دم شان ګرم    

له پخوا راهیسي ان د تېږې له عصر څخه انسان د سپوږمۍ د بشپړیدو پړاونه لیدل. د ستورو په منځ کې د سپوږمۍ سفر او بیلابېل شکلي پړاونو یې زموږ د پلرونو د تخیل قوه لمسوله. دوی داسې فکر کاوه چې سپوږمۍ د خدایانو یا د واحد خدای د اوسیدو سیمه ده، چې پر خپل ملایم نور د شپې مطلقه تیاره له منځه وړي تر څو انسانان له تیارې ونه ډار شي. زموږ پلرونو ته سپوږمۍ د وخت د محاسبې تر ټولو معتبره مرجع وه چې د لومړۍ او ساده کلیزې په جوړولو کې یې استفاده ترې کوله. زموږ پلرونو ته د سپوږمۍ واقعي ماهیت تر ډېره معلوم نه و. پخوانیو انسانانو داسې ګومان کاوه چې سپوږمۍ واقعاً خپل شکل بدلوي، نرۍ کیږي او بیا پنډیږي. حتی یونانیان چې د علم مخکښان هم ګڼل کیدل د سپوږمۍ په هکله همدا شان ګومان درلود. په پيل کې دوی داسې ګومان کاوه چې سپوږمۍ یوه نرۍ صفحه یا څرخ دی. وروسته وروسته د سپوږمۍ په اصلي ماهیت پوه شول. یونانیانو ډېر ژر د ځمکې او سپوږمۍ د واټن په هکله پوه شول. له دې وروسته انسان د سپوږمۍ د شکلونو په باب ماجراجویانه فکرونه لرل، تر هغه چې ګالیلئو ګالیله په 1609 میلادي کال کې د لومړي ځل لپاره تلسکوپ اختراع کړ او ستوري یې پک...