فهیم سپین‌غر

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر د لمر دننه شرایطو په هکله تصور نشو کولی. داسې شرایط دي چې د تودوخې درجه پکې 15 میلیون سانتیګراد ده او   200 میلیارد اتموسفیر یې اتموسفیري فشار دی. په بل عبارت داسې شرایط لري چې پکې د هایدروجن هستې په هیلیوم اوړي. د څو تعاملاتو په پایله کې د هایدروجن له هرو څلورو هستو څخه د هېلیوم یوه هسته جوړیږي. د هیلیوم دغه هسته د څلورو هایدروجنونو له هستو څخه کمه کتله لري. یعنې د دغه تعامل په پایله کې یو شمېر کتله له منځه تللې یا د انشټین د فورمول له مخې په انرژي اوښتې. دغه عملیې ته هستوي ویلې‌کېدل یا هستوي یوځای کېدل وايي. لمر په هره ثانیه کې 564 میلیون ټنه هایدروجن د سون‌توکو په توګه مصرفوي او 560 ټنه هیلیوم ترې جوړوي. د دغه تعامل په پایله کې پاتې 4 میلیون ټنه مواد، چې د سون‌توکه 0.7 سلنه جوړوي په انرژي اوړي او په نهایت کې د نور او تودوخې به توګه خپریږي. که څه هم زموږ لمر ډېرو سون‌توکو ته اړتیا لري، خو بیا هم کولی شي د 10 میلیاردو کلونو لپاره وځلیږي تر اوسه پورې یې د عمر 5 میلیارده کلونو تېر شوي. په دې اساس لمر اوس د خپل عمر سفر نیما...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر که موږ یوې ډېرې چټکې ذرې ته انرژي ورکړو، نو کتله به یې ډېره شي. له دې اصل څخه انشټین دغه پایله ترلاسه کړه چې کتله د انرژۍ یو بل شکل دی. څرنګه مو چې مخکې ولیدل، په یوه ډېره چټکه فضايي‌بېړۍ کې د محرکه قوې انرژي، په حقیقت کې کېدای شي په کتله واوړي. بیخي داسې لکه برېښنايي انرژي چې په تودوخه اوړي. انشټین د خپلو نظریو په لړ کې وویل، چې برعکس باید وکولی شو له کتلې څخه هم انرژي ترلاسه کړو. دغه مطلب د فزیکي قوانینو په E=mc 2 مشهور فرمول کې بیانیږي.  یو m کتله لرونکی جسم کولی شي په E اندازه انرژي واوړي. د دغه انرژي اندازه، د جسم د کتلې او د نور د سرعت د مربعې له ضربولو څخه ترلاسه کولی شو. لمر او اتومي بم د همدې اصل په اساس یعنې په انرژۍ، د مادې/کتلې اوښتلو په اساس انرژي خپروي.

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر هر جسم چې په یوه ټاکلي سرعت حرکت وکړي، ټاکلې حرکي انرژي لري. یعنې هرڅومره چې د جسم کتله ډېره او سرعت یې زیات وي، دغه انرژي به یې هم ډېره وي. 10 ټنه‌کتله لرونکی موټر چې په یوه ساعت کې 100 کیلومتره سرعت ولري. د یوې 20 ګرامه مرغۍ څخه چې په یوه ساعت کې 20 کیلومتره سرعت ولري؛ ډېره حرکي انرژي لري. یعنې کله چې یو انسان په یوه موټر کې خپله حرکي انرژي ډېروي، په واقعیت کې خپل سرعت ډېروي او کتله یې ثابته وي. مثلاً یو 1000 کیلوګرام کتله لرونکی موټر ولو چې په هر سرعت په حرکت کې وي، کتله به یې هماغه 1000 کیلوګرامه وي. اما په ډېرو پرمختللو فضايي‌بېړیو کې چې تقریباً د نور په سرعت حرکت وکړي کیسه بل شانته کیږي؟ که چېرې وکولی شو تقریباً د نور په سرعت حرکت وکړو، نو د انشټین د تیورۍ او پایلو په اساس کتله به مو هم ډېره شي. د ډیسي( DESY ) او سرن( CERN ) مؤسسو پوهانو وړو ذرو ته د نور په سرعت تعجیل ورکولو پر مهال د کتلو دغه شان ډېریدل څو څو ځله تجربه کړي او لیدلي. بېرته به د خپلې فضايي بېړۍ موضوع ته راشو. د انشټین د تیورۍ په اساس که یوه فضايي‌...

د نوي کال په لمانځلو سره په حقیقت کې موږ په ناخودآګاه ډول یوه ډېره جالبه فضائي پدیده لمانځو. دغه پدیدې ته پسرلنی اعتدال (Vernal Equinox)   وايي. ښه پوهیږو چې ساینس یو عملي علم دی. ساینسي علوم تر ډېره په مشاهده استوار دي او لابراتوار ته ا ړتیا لري. نو لزوماً ستورپوهنه باید تر ټولو لرغونی او مورنۍ تجربي علم وي. ځکه لومړنی طبیعي علم دی چې د بشر له پیدایښته مخکې یې لابراتوار جوړ و. یعنې آسمان یې لابراتوار و. نو لومړیو انسانانو ډېر پخوا په آسمان کې د لمر حرکت څارلو.  دوی په دقت د ورځې او شپې د اوږدوالي بدلون تشخیص کړی و. دوی په دې پوه شوې و، چې لمر په بېلابېلو ورځو کې په آسمان کې متفاوت حضور لري. مثلاً په توده هوا کې به لمر ډېر وخت د ورځې آسمان کې حاضر و. بالمقابل په سړه هوا کې به لمر کم وخت په آسمان کې پاتې کېدو. حتی پخوانیو انسانانو هغه دوې ورځې چې لمر به په آسمان کې تر ټولو ډېر او تر ټولو لږ وخت تېرولو ثبت کړې وې. دغه دوې ورځې د ژمي او اوړي لومړۍ ورځې وې. په همدې توګه په یوه کال دوې داسې ورځې هم تثبیت شوې وې چې په آسمان کې د لمر د شتون او نه شتون موده به پکې م...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر انسان معمولاً 70 کاله او ځینې انسانان 100 کاله ژوند کوي. خو که په یوه ډېره تېزه فضائي‌بېړۍ کې د (نور) په تقریباً 99.94 سلنه سرعت په دایروي مسیر حرکت وکړ و ، ځمکې ته له بيرته راګرځېدو وروسته ، کولی شو 3398 کال ووینو. په فضاء کې د فضاء‌مزلي له 68 کاله تېرېدو سره، په ځمکه کې 2000 کلونه تیریږي. یعنې فضاءمزلی به د خپل سفر له پیل ( 1398 هجري لمریز کال) څخه یوازې 68 کاله زوړ شوی او ځمکې ته په بېرته را ګرځېدو سره به په ځمکه کې 3398 هجري لمریز کال وي. د مخکینۍ فضائي بېړۍ په پرتله په کم سرعت لرونکې بېړۍ کې که لنډ سفر وشي، نو هغه فضاءمزلی چې 20 کاله عمر ولري په همدې بېړۍ کې له 20 کاله سفر وروسته چې کله بېرته ځمکې ته راګرځي نو 40 کلن به وي، داسې حال کې چې خپل غبرګولی ورور به یې په ملا کُپ او تقریباً 90 کلن وي. سلام به ورکوي او په غیږ کې به یې نیسي. دواړه به عجیب احساس لري. د غبرګونو د سن د توپیر مسئله یوازې د انشټین د خاص نسبیت تیوري په واسطه نه توضیح کیږي. دغه قضیه کلونه کلونه د تودو بحثونو او جنجالونو باعث شوې ده. نن ...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر تیز مزل وهونکي میونونه چې په مخکینۍ مقاله کې ورته اشاره وشوه زموږ له نظره 80 میکرو ثانیې ژوند کوي، داسې حال کې چې دوی خپل عمر 1.5 میکرو ثانیې احساسوي. نو په دغه کم وخت کې، حتی که دوی وغواړي د نور په سرعت حرکت وکړي یوازې به   450 متر واټن ووهي، نو دوی په خپل دغه کم عمر کې څنګه کولی شي 20   کیلومتره واټن ووهي؟ دلته د نسبیت تئورۍ یوه بله موضوع په مطلب د پوهېدو لپاره زموږ سره مرسته کوي: هغه جسم چې زموږ څخه په ډېر زیات سرعت تیریږي، ابعاد یې زموږ له نظره کوچني کیږي او موږ ته واړه ښکاري. دغه پدیدې ته د (طول لنډوالی) یا د (طول انقباض) وايي. مثلاً که یوه 100 متره طول لرونکې فضايي‌بېړۍ زموږ څخه په 95 سلنه د نور سرعت تېره شي، موږ به د دغه فضايي‌بېړۍ طول 33   متره ووینو، په بل عبارت د فضايي‌بېړۍ طول 0.33 ته ټیټیږي. میونونه هم همدا پدیده تجربه کوي، د دوی له نظره د ځمکې اتموسفیر تقریباً د نور په سرعت د هغوی له مخې تیریږي او په دې توګه د ځمکې اتموسفیر دوی ته ډېر لنډ ښکاري. یعنې د تیز مزل وهونکو میونونو لپاره ۲۰ کیلومتره وا...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر (نور) تل پرته له دې چې له کوم ځایه یې ګورو په ثابت سرعت خپریږي؛ دغه واقعیت حیرانوونکې پایلې لري چې په (خاص نسبیت) نظریه کې بیانیږي. په دغه نظریه کې وايي، هغه ساعتونه چې په ډېر لوړ سرعت د یوه ځمکني لیدونکي له نظره تیریږي، نسبت په ځمکه کې ثابت ساعتونو ته سوکه تیریږي. مثلاً که یوه ستوربېړۍ په ۹۹.۹ سلنه د نور په سرعت حرکت کې وي او زموږ له مخې تېره شي. زموږ په ساعت کې به ۲۲ ثانیې تیرې وي، خو د ستوربېړۍ په ساعت کې به یوازې یوه ثانیه تیره شوې وي. په دې اساس د ستوربېړۍ ساعت نسبت د ځمکې ساعت ته د ځمکني لیدونکي له نظره ۲۲ ځله سوکه کار کوي. که څه هم د اوس لپاره نشو کولی دغه تجربه عملي کړو او شاید هیڅکله یې هم ونشو کولی، خو له دې باوجود دغه پدیده ( د وخت پړسوب) یا ( د وخت اتساع) ثابت کېدونکې ده. په ډېره لوړه (تقریباً ۲۰ کیلومتره د ځمکې له سطحې لوړه) ارتفاع کې د (میون) پنامه ذرې د ځمکې د اتموسفیر او کیهاني وړانګو د متقابل اثر له امله منځته راځي. دغه ذرې ډېر کم عمر لري، وروسته له ۱.۵ میلیون ثانیو یا په بل عبارت ۱.۵ میکرو ثانیو له منځه ځي. ...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر طبیعت په حد اکثر سرعتونو کې، د تصور خلاف کړنه کوي. د وړو ذرو او ستر جاذبوي میدان درلودونکې نړۍ کې، زموږ او تاسې د تخیل او درک قوه بې وسه کیږي. په تر ټولو تېز، تر ټولو ستر او تر ټولو وړوکي مقیاس کې داسې طبیعي حوادث دخالت لري، چې تصور یې هم نشو کولی، خو د اعدادو او ریاضياتو په ژبه دغه حوادث کولی شو بیخي توصیف کړو. د دې کار لپاره بېلابېلې تئوري‌ګانې او نظریې شته دي: په ډېر ساده او لنډ ډول کولی شو ووایو چې ( د انشټین خاص نسبت) تئوري ډېر لوړ سرعتونه تر بحث لاندې نیسي او وايي چې مکان، زمان او کتله نسبي دي یا په بل عبارت تر لېدونکو پورې اړه لري. (د انشټین عام نسبیت) تئوري پر مکان او زمان د سترو کتلو اغیز بیانوي، په ځانګړي توګه هغه حوادث بیانوي چې په سترو جاذبوي میدانونو کې پېښیږي. د وړو ذرو د بیان لپاره د نسبت تئورۍ تر څنګ له (کوانتوم تئورۍ) څخه هم مرسته اخیستل کیږي.

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر ستر فزیکپوه البرت انشټین په ۱۸۷۹ کال کې د جرمني په اولم ښار کې وزېږېد، په مونیخ ښار کې ستر شو او په پنځلس کلنۍ کې سوئس ته ولاړ. په ۱۹۰۲ میلادي کال کې دغه محجوب او شرمېدونکي ځوان د بُن ښار د اختراعاتو د ثبت په اداره کې د درېیم درجه کارپوه په توګه دنده پیل کړه. په هغه وخت کې هیچا فکر نه کاوه چې درې کاله وروسته به، نوموړی د خپلې (نسبیت تئورۍ) او نورو علمي کارونه په مرسته ټولې نړیوالې معادلې بدلوي. ۱۹۰۵ کال به د نوي فزیک په تاریخ کې تر ټولو مهم کال پاتې شي. انشټین په دغه کال کې نه یوازې ( خاص نسبیت تئوري) د علم نړۍ ته وړاندې کړه، بلکې د دوو نورو کارونه په مرسته یې د اتومي او ذره‌يي فزیک بنسټ هم کېښود. انشټین ډېر ژر نړیوال شهرت او اعتبار ترلاسه کړ. په ۱۹۱۴ کې یې د (کایزر ویلهم) فزیک مؤسسې مسئولت ومنلو. په ۱۹۱۵ کال کې یې (عام نسبیت تیوري) مطرح کړه او په ۱۹۲۱ کال کې په فزیک کې د نوبل جایزه ترلاسه کړله. انشټین په ۱۹۳۳ کال کې له ډېرو نورو پوهانو او لیکوالانو سره جرمني چې هغه مهال د څېړنو نړیوال مرکز و، پرېښود او امریکې ته کډه ...

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر کله چې یوې نوري چینې مثلاً څراغ یا یوه لري ستوري ته ګورو؛ متوجه کیږو چې نور یې په ثابت سرعت زموږ لور ته راځي. دا مسئله د حیرانتیا وړ نه ده. غږ هم ثابت سرعت لري. خو د نور په هکله نوې او حیرانوونکې پدیده دا ده چې که موږ په ډېر زیات او ثابت سرعت د نوري چینې پر لور حرکت وکړو، نور د ساکن حالت په پرتله زموږ خوا ته تېز نه راځي، بلکې پخپل حد اکثر مطلق سرعت( 300000 کیلومتر پر ثانیه) سره موږ ته ځان را رسوي. په دې اساس که مثلاً یو فضاءمزلی په 100000 کیلومتر پر ثانیه سرعت سره، د یوه ستوري پر لور چې نور یې په 300000 کیلومتر پر ثانیه سرعت خپریږي، حرکت وکړي. د ستوري نور به په 400000 کیلومتر پر ثانیه سرعت سره فضاءمزلي ته ونه رسیږي، بلکې په خپل ثابت او مطلق حد اکثر سرعت سره چې 300000 کیلومتر پر ثانیه دی، هغه ته رسیږي. په همدې توګه که موږ له یوې نورې چینې په ډېر لوړ سرعت لرې شو، بیا به هم نور په هماغه حد اکثر مطلق سرعت سره تر موږ پورې را رسیږي. حتی که موږ خپل ځان د 24 مې پېړۍ په یوه خیالي ستوربېړۍ کې فرض کړو چې د نور 90 سلنه سرعت سره...

ارزگان ولایت دور افتاده از محراق توجه حکمرانان بوده، اراضی عالی برای کشت و اهالی عالی برای تعلیم و کار دارند. رسانه های محترم بعضا مسایل را فاجعه آمیز جلوه میدهند. نیک میدانید که شنیده کی بود مانند دیده. اتکا به شنیده نکنید بروید و از نزدیک ببینید. در تصویر دختران با شهامت این ولایت به استقبال «انجمن نجوم افغان» باهم جمع شدند و نجوم نوشتند. آنان از جنگ تحمیل شده تا بینی رسیدند و میگویند: تو از آسمان ها با من سخن گو!

لیک: ډاکټر اریک اوبلاکر ژباړه: فهیم سپین‌غر ډېر پخوا، بشر په دې پوه شوی و چې نور په خلا کې په 300000 کیلومتره پر ثانیه څپریږي. که یو ستورمزلی له سپوږمۍ څخه یو نوري سیګنال را ولیږي،  1.33 ثانیې وروسته به ځمکې ته ورسیږي. لمر له ځمکې څخه 150 میلیون کیلومتره واټن لري، خو نور یې به 8 دقیقو او 17 ثانیو کې تر موږ پورې را رسیږي. په عملي اصطلاح کې وايي: سپوږمۍ 1.33   نوري ثانیې او لمر  8.33 نوري دقیقې له ځمکې څخه واټن لري. بېلابېلو تجربو ثابته کړې ده چې د نور سرعت، حد اکثر مطلق سرعت دی، چې په مرسته یې کولی شو هر ډول سیګنالونه فضايي ستوربېړیو او لرې سیارو ته واستوو. د لیدو وړ نور، رادیويي څپې او لیزري وړانګې په خلا کې دقیقا د نور د سرعت په اندازه حرکت کوي.  فضايي راکټونه او ستوربېړۍ او حتی اتومونه او د موادو لومړني ذرات باید تل له دغه سرعت څخه کم سرعت ولري. په دې اساس د 23 مې پېړۍ یوه ستوربېړۍ چې ټولې تخنیکي او فني ستونزې یې رفع شوي وي، کولی شي حد اکثر د نور د سرعت 95 سلنې سرعت سره د (سیروس) یا (وګا) ستوري پر لور حرکت وکړي، خو هېڅکله به ونشي کول...