فهیم سپین‌غر

  له دې چې د سپوږمۍ جاذبه قوه کمه ده، نو اتموسفیر نه لري، یعنې اتموسفیر یې ترې تښی. ان که انسان وکولی شي مصنوعي اتموسفیر د سپوږمۍ پر شاوخوا جوړ کړي، بیا هم د سپوږمۍ د کمې جاذبې له وجهې به مصنوعي جوړ شوی اتموسفیر هم د سپوږمۍ له سطحې وتښتي. په دې اساس د سپوږمۍ پر سطحه انسان مجبور دی ترڅو د فضامزلو ځانګړي کالي له ځان سره ولري. دغه کالي باید د تنفس لپاره هوا، د هوا اړین فشار او د وړو اسماني ذرو سره د ټکر مقاومت ولري. په دې اساس په سپوږمۍ کې د اوسیدو پراخ ځایونه نشته، خو څېړونکي کولی شي داسې دایمي څېړنیزې کارخونې په سپوږمۍ کې جوړې کړي چې د څو میاشتو لپاره دوی پکې څېړنې وکړي، وروسته بیا نورې ډلې ورشي او څېړنې پکې وکړي. له سپوږمۍ څخه په راتلونکي کې ممکن د یوې سترې رصد‌خونې کار واخیستل شي، ځکه په سپوږمۍ کې د تشعشعاتو ډېر ډولونه موندل کیږي. د رادیويي او نوري وړانګو سربیره ټولې وړانګې د اتموسفیر له خنډ پرته د سپوږمۍ تر سطحې ځان را رسوي او د ځمکې په پرتله مناسب تصویر راکوي.

  د سپوږمۍ سطحه له رسوبي تیږو جوړه ده، چې معمولاً د شګو، وړو تیږو او ګرد په توګه دي او خاورو پوښلي. د دغه رسوبي تیږو ژوروالی په ځینو سیمو کې څو سانتي‌متر او په ځینو کې 10 متره دی. د دغه رسوبي طبقې لاندې کلکې تیږې پرتې دي. له نیکه‌مرغه انسان پیاده یا سور په دغه رسوبي طبقه کې حد اکثر څو سانتي‌متره ننوځي. پخوا داسې ویل کیدل چې که فضامزلی د سپوږمۍ پر سطحه ګام کیږدي، ورو ورو د سپوږمۍ په سطحه کې غرقیږي، دغه خبرې ټولې غلطې راوختلې. انسان د سپوږمۍ پر سطحه قدم وهلی شي او د قدم نښې یې پاتې کیږي. د فضامزلو د پښو نښې یا د موټرو د ټیر نښې یې میلیاردونه کلونه وروسته هم د لیدو وړ دي، ځکه د سپوږمۍ پر سطحه توپان او باران نه پيښیږي تر څو دغه نښې له منځه یوسي. یوازې د اسماني اجسامو ټکر باعث کیږي تر څو دغه نښې ورانې شي. د سپوږمۍ سطحه به د زرګونو راتلونکو کلونو لپاره هم د سترو او وړو اسماني جسمونو له ټکر سره مخ وي. په دې توګه به د سپوږمۍ سطحه بدلون کوي. ټولې سفینې، موټر، روباتونه او د اندازه نیونې سیستمونه چې انسان د سپوږمۍ پر سطحه پرېښې، میلیاردونه کلونه به له سپوږمۍ څخه زموږ د تمدن شاهد وي، داسې ح...

  حوت اسماني انځور هیڅ نوراني ستوری نه لري، د سترو ښارونو اوسیدونکي دغه اسماني انځور نشي لیدلی. لرغوني بابلیانو ته د دغه اسماني انځور ستوري مور او زوی ښکاریدل. دوی ویل چې دغه مور او زوی ځانونه په ماهي واړول. یونانیان هم کټ مټ همداسې یو داستان لري. د مینې الاهه «افرودیت» ( Aphrodite ) او زوی یې «اروس» ( Eros ) د «تیتونوس» ( Tithonos ) په نامه یوه سړي تر څار لاندې و. تیتونوس له منځه نه تلونکی و، خو د عادي انسانانو په شان زړیدا. تیتونوس چې رومیان یې د بد او ستر موجود په توګه مجسم کوي، د افرودیت او وړوکي زوی پسې یې و. رومیان افرودیت ته «وینوس» وايي. کله چې تیتونوس دغه مور او زوی ته ځان ورساوه، مور او زوی سیند ته ټوپ واچو او ځانونه یې په ماهي واړول. وروسته له دې پېښې، دغه ماهیان د خدایانو له لورې اسمان ته ولیږدول شول او د یوې پراخې تړانګې په مرسته یې له یوه بل سره ونښلول. د مور او زوی دغه نښلیدل د دې لپاره و، ترڅو موږ ته هر ځل مورنۍ مینه را یاده کړي.   کب اسماني انځور د مخکینیو مسیحیانو لپاره هم ډېر اهمیت درلود. مسیحیت کابو 2000 کاله پخوا پیل شوی، په بل عبارت مسیحیت هغه مهال...

  سلواغه یا د اروپایانو په اصطلاح میرآب یو تر ټولو لرغونۍ اسماني انځور دی. د افسانو له مخې میرآب د لرغوني یونان په «سمندر» نومې پراخه سیمې باندې حکومت کاوه. د اسمان په دغه سیمه کې ډېري هغه اسماني انځورونه چې له اوبو سره تړاو لري را ټول دي، مثلاً دلفین، مرغومی، قیطس ( Cetus ) او رودغاړه یا اریدانوس اسماني انځورونه په دغه سیمه کې راغونډ دي. خلکو دغه اسماني انځورونه د ژوندانه چینه ګڼله، دوی داسې فکر کاوه کله چې لمر له دغه اسماني انځورونو تیریږي، نو باران وریږي. ډيري لرغوني قومونه د نوح ع توپان په هکله په خپلو تاریخي کتیبو کې یو څه لري، د دغه توپان په اړه په اسماني کتابونو (لکه تورات او قران) کې هم یادونه شوې. لرغوني یونانیان هم په دې باور وو چې دغه توپان د خدای له لورې د فاسد انسانانو د جزا لپاره شوی و. د یوناني افسانو له مخې یوازې دوه تنه له دغه توپانه ژوندي پاتې شول. دغه دوه تنه ښځه او میړه وو چې د دویکالیون ( Deucalion ) او پیورها ( Pyrrha ) پنامه یادیدل. دوی هم د نوح ع په څېر د کښتۍ په مرسته وکولی شول له توپانه ژوندي ووځي. له توپان وروسته چې اوبه بیرته کېناستلې، دوی ولیدل چې پ...

  د یوه عادي تلسکوپ په مرسته کولی شو د سپوږمۍ پرمخ حیرانونکې او جالبې منظرې ووینو. د یوه تلسکوپ په مرسته چې ستره ښودنه یې 40 تر 80 ځله وي، کولی شو د سپوږمۍ پرمخ د اورغورځونې سوریو په ګډون سل‌ګونه جزئي شیان ووینو. د دې لپاره چې له خپلو لیدنو خوند واخلو، باید تلسکوپ په یوه درې‌پایه کلک کیږدو. د سپوږمۍ د لیدو لپاره تر ټولو ښه وخت هغه دی چې هلال (وږمۍ) یې د ستریدو یا کمیدو په حال کې وي. په بل عبارت سپوږمۍ، د «بدر» یا سپوږمۍ حالت کې د لیدو (رصد) لپاره مناسبه نه ده. د سپوږمۍ پر سطحه لمر ختل او لمر لویدل د روښنايۍ او تیارې سیمې په پوله کې پيښيږي. په دغه حالت کې له دې چې د لمر وړانګې مایلې لګي، نو د لمر وړانګې د اورغورځونې سوري نشي روښانه کولی. په دې توګه د اورغورځوني سوریو بیخ یا لاندینۍ برخه تیاره پاتې کیږي، اما بالعکس د سوریو په ځينو برخو او دیوالونو نور لګي او ښایسته منظرې جوړوي. سپوږمۍ هغه وخت باید وګورو چې زموږ پر سر راغلي وي. په بل عبارت کله چې سپوږمۍ د افق سطحې ته لنډه وي، د لیدو لپاره مناسبه نه ده. ځکه په دې صورت کې د اتموسفیر تلاطم زموږ د لیدو لپاره خنډ جوړوي. سپوږمۍ باید یو ...

  د مدیترانې سمندر او منځني ختیځ سیمو لرغونو انسانانو له افسانه‌يي موجوداتو سره مینه او سودا وه. له افسانه‌يي موجوداتو څخه موخه هغه خیالي موجودات دي چې د واقعي موجوداتو د بدن د غړو له ترکیب څخه منځته راغلي وي. له دغه شان موجوداتو سره په مخکینیو اسماني انځورونو کې اشنا شوي یو، لکه اس ته ورته انسان او یا انسان خوړونکی سړی چې سر یې د غوا و. له دې ټولو زیات حیرانونکی افسانه‌يي موجود ماهي ته ورته بزه ده، چې پخوا یې د لرغوني بابلیانو په فرهنګ کې مهم نقش درلود. لرغوني یونانیان په دې باور و چې خدایانو د افسانه‌يي بلاوو سره جګړه پیل کړه، «پان» ( Pan ) د ځنګله خدای د دې لپاره چې ځان د دوښمن له ولکې خلاص کړي، ځان یې سیند ته واچوه. ده غوښتل چې د نورو خدایانو په څېر ځان په ماهي واړوي، خو له دې چې ناوخته یې سیند ته ټوب کړي و، نو نیم ځان یې ماهي شو، یعنې د بدن لاندینۍ برخه یې د ماهي د لکۍ په توګه واوښتله او ښکر لرونکی سر یې په پزه واوښت. په دې توګه ماهي ته ورته بزه منځته راغله، چې وروسته زئوس د خدایانو خدای هغه اسمان ته پورته کړله. ماهي ته ورته اسماني انځور نن د مرغومی (جدې) اسماني انځور په نام...

ان لرغوني بابلیانو، لیندۍ د میاشتو دایرې اسماني انځور ګڼلو. دغه اسماني انځور د یوه غیشي‌ویشتونکي په توګه ښودل کیږي. لرغونو یونانیانو په دغه ستر اسماني انځور کې شیرون ( Chiron ) لیدلو. شیرون اس ته ورته پوه انسان و چې د یونان د ډېرو اتلانو استاد ګڼل کیدا. اس ته ورته انسانان، په واقعیت کې نیمايي انسانان او نیمايي اسان و. د یونان د افسانو له مخې اس ته ورته انسانان ظالم، بې‌رحمه، او عیاش وو، خو شیرون پکې استثناء وه. شیرون ځوانان روزل او د جګړې هنر لکه غیشي‌ویشتل او نیزه‌ویشتل یې ور ښودل. شیرون هم د نورو خدایانو په څېر له منځه نه تلونکی و. یوه ورځ هرکول چې په مخکینیو اسماني انځورونو کې یې له نوم سره اشنا شوي یو، شیرون په تصادفي او غیر عمدي ډول په زهري نیزه سخت ټپي کړ. دغه ټپ دومره ژور و چې د شیرون ټول بدن یې په درد کړی و. شیرون له درده د خلاصون په پار وغوښتل مړ شي. بالاخره د خدایانو خدای زئوس ومنله او شیرون ته یې اجازه ورکړه چې مړ شي او له مړینې وروسته یې اسمان ته د اسماني انځور په توګه پورته کړ. په اسمان کې ان دوه اسماني انځورونه چې د اس ته ورته انسان بیلګه ده موندلی شو. د سوئلیزې نیم‌کرې...

  لړم اسماني انځور په شکل کې بیخي ډېر لړم ته ورته دی. دغه اسماني انځور په شمالي نیم‌کره کې نه لیدل کیږي، خو په سوئلیزه نیم‌کره کې د تلې (میزان) او لیندۍ (قوس) اسماني انځورونو ترمنځ واضیح ښکاري. په دې اساس لړم اسماني انځور له میلاده کابو 5000 کاله مخکې پېژندل شوی دی. کله چې لړم اسماني انځور له ختیځه را خیژي، ښکاري اسماني انځور په لویدیځ کې لویږي. انسان داسې ګومان کاوه چې د اسمان ښکاري (جبار) غواړي د لړم له لارې ځان لرې کړي. د یوناني افسانې په اساس لړم د «ارتمیس» الاهې په امر ښکاري وچیچا او مړ یې کا. ویل کیږي چې له هغه وروسته ښکاري د اسماني انځور په توګه اسمان ته پورته شو او له لړم څخه دومره کرکه لري چې مازې په ختیځ کې لړم اسماني انځور را پورته شي، ښکاري په لویدیځ کې لویږي او ځان ترې پټوي. دغه اسماني انځور له اروپا څخه په بشپړ ډول نه ښکاري، خو اصلي ستوری یې چې د لړم زړه یا الفا لړم یا انتارس ( Ariadne ) نومیږي له منځنۍ اروپا څخه په آسانۍ په سره رنګ کې لیدل کیږي. دغه ستوری چې د مړینې په حال کې دی، یعنې پړسېدلی او په سره رنګ اوښتی، له لمر څخه 700 ځله ستر قطر لري. د لمر پر شاوخوا د ...

  که په یوه صافه شپه کې اسمان ته وګورو، په غیر مسلح سترګو 3000 ستوري د روښانه نقطو په توګه لیدلی شو. په واقعیت ټولې دغه روښانه نقطې زموږ څخه ډېر لرې لمرونه دي، چې ثابت ستوري یا په لنډ ډول ستوري ورته وايو. ثابت ستوري له ځمکې دومره لرې دي، چې انسان په خپل ټول عمر کې نشي پوهېدلی چې د دوی ترمنځ څه اړیکه پرته ده او دوی څنګه حرکت کوي. له دې چې ثابت ستوري د ځمکني لیدونکي له نظره حرکت نه کوي او ځای پر ځای ولاړ دي، نو تل یو ډول شکلونه جوړوي چې هغه ته اسماني انځور وايي. زرګونه کلونه پخوا انسان لیدل چې لږ اسماني جسمونه په اسمان کې خپل ځایونه بدلوي (حرکت کوي). دغه غیرثابت او متحرک اسماني جسمونو ته یې متغیر ستوري یا روان ستوري یا سیاره ویل. نن پوهیږو چې زموږ لمر یو ثابت او معمولي ستوری دی. د لمر د ننه د هستوي انرژۍ د تولید له وجهې نور او تودوخه خپریږي. د لمر شاوخوا د لمر په پرتله واړه اسماني جسمونه حرکت کوي، چې سیاره ورته وايي. سیارې نور نه لري، خپل نور له لمر څخه اخلي. زموږ ځمکه هم یوه سیاره ده. د ځمکې مدار د ننه عطارد او زهره سیارې د لمر پر شاوخوا څرخيږي، خو د ځمکې له مدار بهر بیا مریخ، ...

په ډېرو کتابونو کې راغلي چې تله (میزان) اسماني انځور د لړم (عقرب) اسماني انځور جز و. د لومړي ځل لپاره لرغونو رومیانو د ستورو دغه ډله د یوه خپلواک اسماني انځور په توګه ومنله. په هر حال دا ادعا دومره سمه نه ده. د دغه اسماني انځور تاریخ 2000 کاله مخکې له میلاد ته ګرځي. ان د بابلیانو په وخت کې خلکو دغه اسماني انځور پېژندلا. دوی داسې فکر کاوه، چې له ومړینې وروسته د انسانانو د اروا قضاوت د دغه تلې په مرسته کیږي. تله اسماني انځور په مصر کې هم همدغه شان تعبیر درلود. ویل کیږي «آنوبیس» د لرغوني مصر یو خدای چې د سپي شکل یې درلود، د دغه اسماني تلې په مرسته د مړو ارواوې تللې. کله به چې د یوه مړي د اروا وزن د یوې مرغۍ له وزن څخه سپک و، نو اروا ته بې د خدایانو سیمې ته د ورتګ اجازه ورکوله. وروسته وروسته تله اسماني انځور په عجیبه ډول له اسمانه ورک شو او د لړم اسماني انځور جز وګڼل شو، ځکه ورسره نیږدې و، تر هغه چې بېرته رومیانو د عدالت الاهې یا «استرا» په توګه په خپلواک ډول وپېژندلو. د مني فصل په پیل کې لمر د تلې اسمانې انځور نښې مخې ته راځي، لکه په مخکینیو مقالو کې مو چې وویل نجومي نښې او اسماني ان...

  وږی اسماني انځور یو له ډېر لرغونو اسماني انځورونو څخه دی چې انسان پېژندلی. ډېرو لرغونو قومونو دغه اسماني انځور د کرنې پاکې الاهې په توګه ګڼلی و. بابلیانو په دغه اسماني انځور کې د «ایشتار» الاهه لیدله. د ایشتار الاهې، د غَلې له خدای «تموز» ( Tamuz ) سره مینه درلودله. ایشتار اصلاً د بابل اتمه دروازه وه. هر کال به چې غَله رېبل او ځمکه اړول کېدله، ایشتار به خپه وه. ایشتار به په ژمي کې د ځمکې لاندې نړۍ ته تلله ترڅو «تموز» بېرته را وګرځوي، تموز به د هر کال په سر کې د ایشتار په غوښتنه بېرته په تازه او زرغونو جامو کې په ځمکه را څرګند شو. دغه اسماني انځور لرغونو یونانیانو د کرنې «دِیِمِتر» ( Demeter ) یا یې لور «پرزفون» ( Persephone ) الاهه ګڼله. د خدایانو خدای «زئوس» د لاندې‌نړۍ له خدای «هادس» ( Hades ) سره ژمنه کړې وه چې د دِیِمِتر لور پرزفون به ورته نکاح کوي، هادس دغه جلۍ وتښتوله. دِیِمِتر الاهې چې کله خپله لور له لاسه ورکړه، غمجنه شوه او د ځمکې پرمخ ټولې وڼې او کښت یې له منځه یووړ. بالاخره زئوس تصمیم ونیو چې د انسانانو د لوږې او قحطۍ د مخنیوي لپاره به پرزفون هر کال اته میاشتې له خ...

  ان د یوه عادي دوربین په مرسته کولی شو د سپوږمۍ پر سطحه جالب شان ووینو. مثلاً کولی شو د سمندرونو پولې دقیقې تشخیص کړو. که دوربین په یوه ځای باندې ثابت کیږدو، کولی شو د اورغورځونې ستر سوري هم ووینو (البته دا کار هغه مهال ښه ممکن کیږي چې دوربین مو د لس ځله ستر ښودلو وړتیا ولري). دغه روښنايي او واضیح معلومیدل د سپوږمۍ د هلال(وږمۍ) ستریدلو او وړیدلو په وخت کې زیاتیږي، ځکه دغه سوري د سیوري او روښنايۍ په پوله پراته دي. په بدر (سپوږمۍ) یا څوارلسمه سپوږمۍ حالت کې کولی شو ووینو چې څنګه د ځینو سوریو څخه نوري وړانګې بهر منعکس کیږي.

  له وسایلو پرته هم کولی شو د سپوږمۍ سمندرونه ښکاره ووینو. ډيري وخت دغه سمندرونو ته د سپوږمۍ څېره وايي. سربیره پر دې د ورځې په تېریدو سره د سپوږمۍ سترېدل او کوچني کېدل هم په غیرمسلح سترګو لیدلی شو. د دې تر څنګ کولی شو تشخیص کړو چې سپوږمۍ هره شپه د یوه نوي ستوري ترڅنګ پرېوځي ( دا ځکه چې د ځمکې شاوخوا مدار باندې د ګرځېدو حالت کې ده، په دې توګه تل د ځمکني لیدونکي له نظره د بېلابیلو ستورو له څنګه تیریږي). د سپوږمۍ هلال (وږمۍ) حالت کې چې سپوږمۍ ډېره نرۍ شوې وي، کولی شو د سپوږمۍ پاتې برخه چې د لمر نور نه دی پرې لګیدلی، کم‌نوره او پیکه ووینو. دغه پدیده د ځمکې له سطحې څخه د لمر د منعکس شوي نور له وجهې پيښيږي، او د سپوږمۍ تیاره برخې لږ غوندې روښانه کوي. کله وخت دا هم په غیر مسلح سترګو دا هم لیدلی شو چې سپوږمۍ د یوه ستوري مخه ډب کوي، دغه پدیدې ته د «ستوري پوښښ» وايي.

  د سپوږمۍ پر سطحه د دایروي دیوالونو مثلاً د اورغورځونې سوریو سربیره، لوړ او اوږده غرونه هم شته دي. دغه غرونه د ځمکې غرونو په ځېر نومونه لري، مثلاً کارپات ( Karpates )، آپناین ( Apennines ) او آلپ ( Aples ). د سپوږمۍ غرونه یوازې په نامه کې د ځمکې غرونو ته ورته دي، نور هیڅ ډول ورته‌والی نه لري. د سپوږمۍ غرونه د ځمکې د غرونو په شان تاو را تاو نه دي، بلکې قیف ته ورته شل لري، ځکه اسماني جسمونه پرې را لویدلي او داسې حالت یې وکړی. د سپوږمۍ تر ټولو پراخ غرونه «آپنان» دي چې له 1000 کیلومتر څخه زیات اوږدوالی لري. د دغه غرونه تر ټولو لوړه څوکه له چاپیر درو څخه یې 6500 متره لوړه ده. د سپوږمۍ ځینې نور غرونه له 10000 مترو څخه لوړ دي. د غرونو او اورغورځوني سوریو سربیره د سپوږمۍ پر سطحه پرېمانه اوږدې درې او شیلې هم شته دي.

  له ځینو اورغورځونکو سوریو روښانه وړانګې خپریږي. مثلاً تیخور، کوپرنیک او کپلر سوري دغه ځانګړنې لري. په ټوله کې تر اوسه د اورغورځونې کابو 60 دغه ډول سوري پېژندل شوي. ځیني یې 1000 کیلومتره طول او څو کیلومتره عرض لري. دغه وړانګې احتمالاً هغه نوراني دوړې او ګَردونه دي، چې له سپوږمۍ سره د یو اسماني جسم د ټکر په ترڅ کې د سپوږمۍ له سطحې بهر الوتي دي.

  د سپوږمۍ هغه تورې برخې چې په عادي او غیر مسلح سترګو د لیدو وړ دي، د سمندر په توګه ښکاري، ځکه خو د سپوږمۍ سمندر ورته وايي. اما اوس پوهیږو چې د سپوږمۍ جاذبه قوه دومره کمه ده چې اوبه او هوا په خپله سطحه نشي ساتلی، نو ویلی شو چې سپوږمۍ اصلاً سمندر نه لري. د سپوږمۍ سمندر یا د سپوږمۍ تیاره برخې یا ماریا د تیږو سترې او وچې سطحې دي. دغه تیږې میلیاردونه کاله پخوا د سپوږمۍ له سپینو برخو په مذاب یا مایع ډول را بهیدلي، سړې شوي او بیا منجمدې شوي دي. په دې معنی چې یو وخت د سپوږمۍ سپینو برخو کې د اورغورځونې فعاله سوري شته وو. له دې چې په فضا کې د پخوا په پرتله لږ اسماني جسمونه شته او د سپوږمۍ سمندرونو سره ډېر کم اسماني جسمونه ټکر کوي، نو په دې اساس د سپوږمۍ سمندرونه یا تیاره سیمې د سپوږمۍ د سپینو سیمو په پرتله لږ د اورغورځونې سوري لري. د سپوږمۍ سمندرونه په لاتین ژبه مثلاً ( Mare Tranquilitatis ) چې «آرام سمندر» معنی لري، نومول شوي دي.

د سپوږمۍ په هغه مخ کې چې ځمکې خوا ته دی، د سترو تلسکوپونو په مرسته کولی شو 30000 د اورغورځونې سوري ووینو. له دغه سوریو تر ټولو ستر یې 250 کیلومتره دی. تر ټولو وړوکی یې چې انسان له ځمکې لیدلی شي، 400 متره دی. فضامزلو له دې څخه هم وړوکي سوري د سپوږمۍ پر سطحه کشف کړي. نن پوهیږو چې د اورغورځونې تقریباً ټول سوري، د سپوږمۍ پر سطحه د اسماني تیږو د لویدو له وجهې جوړ شوي. ګومان کیږي چې دغه تیږې به کابو 4 میلیارده کاله پخوا د سپوږمۍ پر سطحه لوېدلي وي، خو د سپوږمۍ پر هغه سطحه چې ځمکې ته مخامخ ده، د سپوږمۍ تیاره سمندرونه هم په اسانۍ لیدل کیږي، دا په دې دلالت کوي چې د سپوږمۍ په هغه سطحه کې چې موږ یې نه وینو، د اورغورځونې سوري شته دي. د سپوږمۍ پر سطحه د اورغورځونې سوري په درېیو ډولونو ډلبندي شوي. لومړی: د اورغورځونې واړه سوري چې تر 20 کیلومترو پورې قطر لري. دویم: حلقوي غرونه، چې له 20 تر 100 کیلومترو پورې قطر لري. درېیم: دیوال‌لرونکې سطحې، چې له 100 کیلومترو څخه ډېر قطر لري. ډېري سوري، مرکزي غرونه لري. د سوریو دیوالونه له 3000 تر 4000 مترو ان په ځینو مواردو کې تر 10000 مترو پورې لوړوالی...

چنګاښ اسماني انځور د شپې اسمان کې ډېر څرګند نه دی، ځکه ستوري یې کم نوره دي. په سترو ښارونو کې خو بیخي نه لیدل کیږي. چنګاښ اسماني انځور انسان ته ستر یوناني اتل هرکول یا هراکلس یا هرکولس ور یادوي. هرکول دنده لرله ترڅو، څو سره شین ښامار له منځه یوسي. دغه کار په پیل کې ناهیلې کوونکی و. هرکول به چې د ښامار هر سر قطع کاوه، د هغه سر په ځای به یې دوه نور سرونه پیدا کېدل. ټولو ژویو د هرکول ننګه کوله، خو د هِرا ( Hera ) په نامه الاهې له هرکوله بد راتلل او د هرکول د وهلو لپاره یې چنګاښ را ولیږو. چنګاښ په سختۍ هرکول له منځه یووړ. له هغه وروسته له دې چې چنګاښ له الاهې سره مرسته وکړه، نو په اسمان کې د چنګاښ اسماني انځور په توګه واوښت. جالبه دا ده چې ډېري خلک دغه اسماني انځور د کیشپ په توګه ګڼي نه د چنګاښ په ډول. مثلاً دغه اسماني انځور په بابل کې د کیشپ او په لرغوني مصر کې د سکارابویس ( Skarabaeus ) په توګه مجسم کوي. له دې چې چنګاښ اسماني انځور کم‌نوره ستوري لري او په سختۍ يې تصویر مجسم کیږي، نو ډيري لرغونو قومونو دغه اسماني انځور د دروازې په توګه ګڼلو. دوی باور درلود چې د انسانانو اروا له دغه دروا...

د ژمي په سړو میاشتو کې غبرګولی (جوزا) اسماني انځور ان د سترو ښارونو اسمان کې هم د شپې لخوا معلومیږي. د غبرګولي اسماني انځور ډېر نوراني اصلي ستوري، کاستور( Castor ) یا «الفا غبرګولی» او پولوکس ( Pollux ) یا «بیتا غبرګولی» دي. دغه دوه ستوري د دوو غبرګو وروڼو په یاد نومول شوي. په افسانه کې راغلي چې پولوکس له منځه نه تلونکی و، ځکه د زئوس چې د خدایانو پلار ګڼل کیدو، زوی و. خو د کاستور پلار بشر و، نو له منځه تلونکی و. دواړه وروڼه ستر اتلان و او هیڅکله له یوه بله نه بېلیدل. کله چې کاستور په یوه جګړه کې مړ شو، د پولوکس لپاره له وروره بېلوالی د زغم وړ نه و. کله چې وویل شول کاسترو باید د ځمکې لاندې تیاره سیمې ته چې مړې پکې دي، باید ولیږدول شي، پولوکس ډېر خپه شو او وځورید. په همدې دلیل پولوکس له خپله پلاره وغوښتل چې ده ته هم اجازه ورکړي، ترڅو مړ شي او له خپل مړه ورور سره بېرته یو ځای شي. په زئوس باندې د دغه دوو وروڼو مینې ډېر اغیز وکړ، زئوس، پولوکس ته یې وړاندیز وکړ چې د دې پر ځای چې تل د المپ ( Olympus ) خدایانو سره ژوند وکړې، ښه ده چې له کاستور سره په نوبتي ډول یوه ورځ د مړو په سیمه کې او ی...

که د سپوږمۍ سطحې ته یو ځغلنده نظر واچوو نو و به وینو چې زموږ دغه تر ټولو نیږدې فضايي ګاونډی تیاره سمندرونه (تیاره سیمې) او د اور غورځونکو سوريو درلودونکې، لوړې برخې لري. پخوا انسانان په دې اند و، چې سپوږمۍ د ځمکې په څېر سمندرونه او لویې وچې لري، خو نن پوهیږي چې په سپوږمۍ کې اوبه او هوا نشته. هغه څه ته چې اصطلاحاً د سپوږمۍ سمندر وایو، په واقعیت کې د تیږو سترې سطحې دي چې له اورغورځنې پاتې شوي دي. دغه تیږې د اور غورځونې وروسته په مذاب ډول د سپوږمۍ پر سطحه د سپوږمۍ روښانه برخو ته روانې وي تر څو چې سړې شوې، منجمدې شوې او ودرېدې. په وچو سیمو کې کولی شو د اورغورځونې زرګونه ستر او واړه سوري ووینو. د سپوږمۍ په تیاره سیمو کې، د اورغورځوني سوري ډېر کم دي. د دې ترڅنګ، د سپوږمۍ سطحه لوړ غرونه، اوږدې درې او ژورې شیلې هم لري او د سپوږمۍ ډېر اورغورځوونکي سوري نوراني تشعشعات خپروي.

غویی اسماني انځور د اسمان تر ټولو روښانه، ځلانده او ښایسته اسماني انځور دی. دغه اسماني انځور د بابلیانو په وخت کې پېژندل شوی و. ویل کیږي چې غویی یا ثور د ایشتار ( Ishtar ) په نامه د «بابل د مینې الاهې» په غوښتنه اسمان ته ختلی و، تر څو د ګیلګمش ( Gilgamesh ) افسانو پادشاه له منځه یوسي، ځکه چې د الاهې د مینې غږ یې بې ځوابه پرېښی و.   لرغونو مصریانو په دغه اسماني انځور کې اپیس مقدسه( Holly Apis ) غوا لیدله. د دوی په اند دغه غوا به د کال په پیل کې د لمر صفحه د خپلو ښکرو ترمنځ نیوله او په اسمان کې به یې تر ټولو لوړې نقطې ته پورته کوله – یعنې هغه وضعیت ته به یې راوستله چې لمر یې په اوړي کې لري. وايي یو وخت د زئوس په نامه د یونان تر ټولو زورور خدای، ځان د غوا په شکل واړوو او د پادشاه لور یې، کِرِت ( Crete ) سیمې ته وتښتوله. د پادشاه لور اروپا نومېدله او نن د اروپا لویې وچې نوم هم هغې ته منسوب دی. اروپا له زئوس څخه د مینوس ( Minos ) په نامه د یوه زوی مور شوه. مینوس د مدیترانه‌يي سمندر اړوند جزیرې کې د مینويي فرهنګ او تمدن بنسټ کیښود، چې تر اوسه د ده په نوم یادیږي. کله چې مینوس ستر شو، ...

دوه زره او پنځه سوه کاله پخوا کله چې د پسرلني اعتدال نقطه په وري آسماني انځور کې وه، لمر په پسرلني میاشتو کې له وري، غويي او غبرګولي اسماني انځورونو تېرېدا. له دې چې دغه درې میاشتې د کال تر ټولو ښایسته فصل جوړوي، نو خلکو په دغه اسماني انځورونو کې د ثمر او ګټې نښې لیدلې. له دې چې پسونو د پخوانیو انسانانو ډوډۍ، کالي او آرامي تامینوله، نو پسونو دغه قومونو ته ځانګړی اهمیت درلود. همدغه دلیل دی چې له زرګونو کلونو راهیسي وری د اسماني انځورونو برخه ده او دا کار هیڅ عیب نه ګڼل کیږي. دغه موضوع د غويي لپاره هم په همدې توګه صدق کوي. د پخوانیو قومونو لپاره د دغه اسماني انځورونو اهمیت په پخوانیو داستانونو او افسانو کې څرګند دی. د وري اسماني انځور په هکله تر ګردو ښایسته افسانه د طلايي پوست‌لرونکي وري داستان دی. دغه افسانه د لرغوني یونان اړوند افسانه ده. دغه افسانه کې وايي چې ډېر پخوا وختونو کې د «آتاماس» په نامه یو پادشاه ژوند کاوه. پادشاه د نفیل ( Nephele ) پنامه ښځې سره واده وکړ. نفیل په یوناني ژبه د ورېځ مانا لري. له نفیل څخه یې دوه اولاده (یو زوی یو لور) پیدا شول. زوی یې فریکسوس ( Phrixos ) او ...