فهیم سپین‌غر

یوري‌ګاګارین لومړی انسان دی چې د 1961 کال د اپریل د میاشتې په 12 مه د شوروي اتحاد لخوا د وستوک 1 فضايي‌بېړۍ په ذریعه فضا ته ولاړ او د 108 دقیقو لپاره د ځمکې په مدار کې تاوېدلو. ځمکې ته د ګاګارین بېرته راستنېدل، د انسانانو هغه اندېښنې چې ویل به یې فضا ته تګ وژونکې تجربه ده، له منځته یووړې. د ګاګارین له سفر یوه میاشت وروسته د آلن شپرد( Alan Shepard ) په نامه امریکایی هم فضا ته ولاړ. د 1963 کال د جون په 16 مه د والنټینا تریشکووا په نامه لومړۍ ښځه د شوروي اتحاد له لورې په وستوک 6 فضايي بېړۍ کې فضا ته واستول شوه. ادعا کیږي چې د ناسا اپولو ماموریتونو په مرسته د لومړي ځل لپاره انسان د سپوږمۍ پر سطحه ګام کېښود. د روسیې فدراسیون یو فضامزلي په تاریخ کې د تر ټولو اوږد یو نفره فضايي سفر ریکارد ثبت کړی. نوموړي 438 ورځي په پرلپسې توګه (د 1994 کال له جنوري څخه د 1995 کال تر مارچ) پورې په میر ( Mir ) فضايي‌تمځای کې تېر کړ. د ناسا فضايي شاتل 130 ځله فضا مزلي فضا ته لیږلي. د ناسا ډیري فضايي شاتل د پرواز پرمهال انفجار کړی. د ناسا د ناکامه او په سانحه منتج فضايي سفرونو له امله 14 فضامزلي وژل ...

  سیاره‌يي ماموریتونه یا د لمریز نظام سیارو ته فضايي سفرونه په 1959 کال کې پیل شول؛ دقیقاً هغه مهال کله چې شوروي اتحاد (لونا- 2   ) څېړونکې په بریالیتوب د سپوږمۍ پر مخ ښکته کړه. د شوروي اتحاد بله څېړونکې بېړۍ یعنې ورنا- 7 لومړۍ څېړونکې بېړۍ وه چې د زهرې سیارې سطحې ته ښکته شوه په دې توګه په 1970 کال کې یې د لومړي ځل لپاره له یوې سیارې(زهرې) څخه ځمکې ته معلومات را ولیږل. مارینر 9 فضايي بېړۍ، لومړی بېړۍ وه چې د ناسا له لورې مریخ ته واستول شوه، په دې توګه په 1971 کال کې د لومړي ځل لپاره د سیارې مدار ته یوه فضايي بېړۍ ولیږل شوه. بېلابېلو رباتیکو ماموریتونو د لمریز نظام له نورو اجسامو بېلګې ترلاسه کړي او د زیاتو څېړنو لپاره یې ځمکې ته راوړي. د 1970 او 1976 کلونو ترمنځ شوروي اتحاد د درېیو ماموریتونو په پایله کې د سپوږمۍ د خاورې بېلګه ځمکې ته راوړه. د بېلګو ترلاسه کولو نور ماموریتونه هم ترسره شوي، مثلاً د ناسا (ستارډسټ) ماموریت، چې په 2006 کال کې یې د یوه لکۍ‌لرونکي د ګرد و غبار بېلګه ځمکې ته راوړه. د دې ترڅنګ د جاپان هېواد د 2010 کال هایابوسا ماموریت و چې د یوې سیارګوټې بې...

  سپوږمکۍ د ځمکې په مدار تاوېدونکې فضايي‌بېړۍ ته وايي. ځینې فضايي بېړۍ د نورو سیارو یا زموږ د سپوږمۍ شاوخوا مدار هم څرخیږي. همدا اوس د ځمکې په مدار زرګونه عملیاتي سپوږمکۍ تاویږي. دغه سپوږمکۍ د اړیکو ساتلو، لارموندلو او آب و هوا د وړاندوینې لپاره لیږل شوي. سپوږمکۍ د ځمکې په مدار په ثابت سرعت حرکت کوي. د دوی سرعت نه دومره ډېر دی چې د ځمکې له جاذبې وتښتي او نه دومره لږ دی چې د ځمکې جاذبه یې جذب کړي. ځینې سپوږمکۍ مثلاً د نظامي موخو لپاره کارېدونکې سپوږمکۍ د ځمکې سطحې ته نیږدې مدارونو باندې تاویږي دا ځکه ترڅو وکولی شي د ځمکې له سطحې دقیق معلومات ترلاسه کړي. بالمقابل ډېري سپوږمکۍ چې د اړیکو لپاره کاریږي د استوا له کرښې 35786 کیلومتره لوړې دي. په دغه ارتفاع کې پرتې سپوږمکۍ په څلورویشت ساعتونو کې د ځمکې شاوخوا خپل دوراني حرکت بشپړوي. که دقت وکړو ځمکه هم په څلورویشت ساعتونو کې پر خپل محور یو دور وهي. بناً د اړیکو لپاره کارېدونکي سپوږمکۍ د ځمکني لیدونکي له نظره په حقیقت کې په یوه ثابت نقطه ولاړې وي. یعنې د یوې ثابتې مخابراتي او ارتباطي نقطې حیثیت لري. په فضا کې بېلابېلو سپوږمکیو ته په کتو...

  د ځمکې بهرنۍ برخه د ځمکې پوښ نومیږي. د ځمکې پر پوښ لویې وچې او سمندرونه پراته دي. د ځمکې پوښ ۳۵ تر ۷۰ کیلومتره ډبل دی. خو د سمندر لاندې بیا د ځمکې پوښ پينځه تر ۱۰ کیلومترو پورې دی. د ځمکې پر پوښ سیلیکاتي تیږي، ګرانیت، او بازالت پرېمانه موندل کیږي. ورپسې د ځمکې دویمه برخه ده چې له نرمو او ګرمو سیلیکاتونو جوړه شوې ده. د دغه برخې ډبلوالی کابو ۲۹۰۰ کیلومتره دی. د دغه برخې د اجزا د حرکت له امله تکتونیکي صفحې حرکت کوي. د ځمکې بهرنۍ هسته مذاب او له وسپنې ډکه ده. ننۍ جامد هسته یې هم له وسپنې او لږ شمېر نیکل جوړه ده. د ځمکې دننه تودوخه د هر یو کیلومتر مخته تللو سره ۲۵ تر ۳۰ درجو د سانتي‌ګراد پورې زیاتیږي. د ځمکې لاندې ځینو سیمو تودوخه د ځمکې د جوړښت له مهاله تر اوسه پاتې ده؛ خو ډېره برخه یې د غیرثابت رادیواکتیف عناصرو د تجزیې له امله تولیدیږي. پوهان د ځمکې لاندې ډېر ژور جوړښتونه، د زلزلې له امله منځته راغلو څپو له تېریدو او تحلیل وروسته درک کوي.

  انتاني ناروغي هغه مهال پېښیږي چې باکتریا او ویروس ته ورته پتوجنونه په بدن یرغل وکړي. دغه پېښه مخ په وده هیوادونو کې ډېره کیږي. ځیني انتانونه ګټور وي، مثلاً په کولمو کې غذايي ترکیبونه ماتوي او په هضم کې مرسته کوي. مضره باکتریاوې په بېلابېل ډول - په جوړو حجرو له نښلیدو او د حجروي پوښ په له منځه وړلو او د زهري کیمیاوي موادو په تولید سره د ناروغیو سبب کیږي. ځینې نور وحیدالحجروي پتوجنونه هم شته لکه پلازمودیم   چې کولی شي د ملاریا ناروغۍ لامل شي. څو حجروي پتوجنونه هم د ناروغۍ لامل کیږي، لکه کدو‌دانه چینجی چې تر څو مترو پورې په کولمو کې وده کوي. ځینې نادرې انتاني ناروغۍ د پراین له لارې منځته راځي. پراُین هغه پروټینونه دي چې په خطايي ډول بدن ته ننوځي او جوړ پروټینونه خرابوي. پراُیني ناروغۍ د مغز د خرابېدو سبب کیږي او د (غوا لیونتوب) په شان خطرناکو ناروغیو لامل کیږي. دغه ناروغي د خوړو شبکې(زنځیر) له لارې انسان ته رسیږي او کروتزفیلد-جاکوب( CJD ) ناروغي منځته راولي.

  تنفسي سیستم دنده لري ترڅو د وینې په مرسته ټول بدن ته اوکسیجن ورسوي. کله چې د ټټر لاندې عضلې منقبض شي، هوا سږیو ته ننوځي. کله چې خپل نارمل حالت ته راځي هوا بېرته له سږیو بهر باسي. هوا د خولې او پوزې له لارې بدن ته ننوځي، له حنجرې تیریږي او وچې مرۍ ته ننوځي. وچه مرۍ تر ټټر لاندې په دوو وړو برخو ویشل کیږي چې برانشي ورته وایي. په سږیو کې برانشي بیا په ډېرو وړو وړو برخو ویشل کیږي. د برانشي دغه ډېرې وړې برخې له هوايي پوقانو سره نښتي دي. هوايي پوقانې د ډېرو وړو رګونو په مرسته پوښل شوي. اوکسیجن د هوايي پوقانې په شاوخوا رګونو کې جذبیږي او له دې لارې سترو رګونو ته ننوځي. په دې لړ کې په وړو رګونو کې چې کومه وینه پرته ده، له کاربن‌دای اوکساید ډکه ده، دغه رګونه کاربن دای‌اکساید بېرته هوايي پوقانې ته ورکوي. تر څو د سا ایستلو له لارې چاپیریال ته ووځي. کله چې تنفس کوو ( 78% ) هوا له نایتروجن او ( 21% ) یې له اوکسیجن جوړه ده. خو کله چې له سږیو هوا بېرته وباسو، ( 78% ) نایتروجن، ( 16 ) اوکسیجن او ( 4 ) کاربن‌دای اوکساید لري. نو ویلی شو چې د تنفس په پایله کې بدن یوازې د اوکسیجن جذب او د کاربن‌دای...

  په بیوتکنالوژۍ علم کې فارمینګ اصطلاح له دوو برخو-درمل جوړولو او کرلو ( pharming: pharmaceutical and farming ) څخه جوړه شوې ده. د بوټیو او حیواناتو انجنیري د دې لپاره کیږي ترڅو ګټور درمل او کیمیاوي مواد ترې جوړ کړي. مثلاً کولی شو بوټي د جنیتیکي اړخه مهندسي کړو؛ ترڅو یې زړي په کافي اندازه انتي‌باډي او په ځانګړي توګه د انسان د بدن لپاره اړین هغه پروټین ترلاسه کړي؛ چې د سرطان، زیړي او ملاریا په وړاندې مقاومت وکړي. ډیري بزې سوداګریزو-درملیزو موخو لپاره په جنیتیکي توګه انجنیري/اصلاح شوي. له دوی د (آترین) درمل په جوړولو کې چې د وینې د خطرناک غوټه کېدو مخنیوی کوي، ګټه اخلي. د دغه درمل فعاله پروټین د بزې د شیدو له تصفیې څخه ترلاسه کیږي. ډېري هغه بوټي چې د درمل د تولید لپاره په جنیتکي توګه اصلاح شوي؛ لا هم تر څېړنې لاندې دي. له دې لارې منځته راغلی درمل په زیاته پیمانه نه دي تولید شوي او د اقتصادي موخو لپاره نه دي کاریدلي. که څه هم د دغه علم پلویان وايي چې جنیتیکي اصلاح د مهمو واکسینونو کاملاً خوندي او ارزانه لاره ده. خو منتقدین یې بیا وايي له دې چې په دغه طریقه ترلاسه شوی درمل، له طبیعي ...

  د کاربن دوران هغه مسیر ښيي چې کاربن یې د عضوي مرکباتو د اساسي برخې په توګه په بیلابېلو ترکیبونو کې په ځمکه، سمندر، او اتموسفیر کې وهي. بوټي کاربن دای اوکساید د فوتوسنتیز عملیې په ترڅ کې جذبوي او د مړینې او تجزیې وروسته یې بېرته خوشي کوي. د بوټي خښول د میلیونونو کلونو په اوږدو کې باعث کیږي چې دغه بوټي په فوسیلي سون‌توکو واوړي. د سا ایستلو پر مهال حیوانات کاربن دای اوکساید محیط ته شړي. عین کار د فوسیلي سون‌توکو د سولو پرمهال هم په ډېر سرعت کیږي. دغه ګاز په اوبو کې حل کیږي سمندر او سیندونه یې جذبوي؛ مرجان او حلزون غوندي سمندري حیوانات یې په کلسیم کاربونیت اړوي چې له مړینې وروسته یې د سمندرونو په تل کې راغونډیږي. د طبیعت بل مهم دوران د اوبو دوران دی. په دغه دوران کې توده هوا باعث کیږي ترڅو د سمندر اوبه تبخیر شي. بخار له متراکم کېدو او متکاثف کېدو وروسته په وریځ اوړي، ورپسې بیا د باران او واورې په توګه ځمکې باندې وریږي. د باران او واورې اوبه په غرونو کې ذخیره کیږي او بیا په سیندونو کې بهیږي بېرته سمندر ته رسیږي. د نایتروجن په دوران کې دغه عنصر په بوټیو کې د غذايي موادو په توګه ذخی...

  کاربوهایدریت هغه عضوي مرکبات دي چې له کاربن، هایدروجن او اوکسیجن اتومونو جوړ دي. د خوړو له اړخه کاربوهایدریت هغه خوراکي توکي دي چې بوره ولري لکه شکلات، یا نشایسته لرونکي خواړه لکه مکروني، کچالو او وریجي. تر ټولو اساسي/لومړني کاربوهایدریت بوره یا مونوسَکَرایدونه دي. د مونوسَکَراید یوه بېلګه فَرَکتوز ( C 6 H 12 O 11 ) دی چې د ( DNA ) جنیتیکي مالیکولونو بنسټیزه او اصلي ستنه ده. مونوسَکَرایدونه په ځانګړي ډول ګلوکوز د میتابولیزم اصلي سون‌توکي دي. د ګلوکوز کیمیاوي فورمول فرکتوز ته ورته دی، خو مالیکولي شکل یې متفاوت (کړۍ ډوله) دی. نسبتاً ستر کاربوهایدریتونه لکه دي‌سَکَراید سَکَروز ( C 12 H 22 O 11 ) یا هماغه بوره چې موږ یې خورو، له فَرکتوز او ګلوکوز جوړه شوې. د کاربوهایدریتونو تر ګردو پېچلی ډول پولي‌سَکَرایدونه دي. د پولي‌سَکَراید یوه بېلګه نشایسته ده چې له زرګونه واحد ګلوکوز څخه جوړه ده. بوټي خپل ګلوکوز د نشایستې په توګه ساتي. ډيري حیوانات خپل ګلوکوز د ګلایکوجن په توګه ذخیره کوي. ګلایکوجن هغه مالیکول دی چې هسته یې له پروټین جوړه ده، خو شاوخوا یې ډېرو ګلکوزونو چاپیره کړې.

  کیمیاوي عناصر کېدی شي دوه یا څو ایزوتوپونه ولري. ایزوتوپ د یوه عنصر د هستې دننه نیوترونونو شمېر ته اشاره کوي. مثلاً کاربن تل په خپله هسته کې شپږ پروتونونه لري، خو درې بېلابېل نیوترونونه (شپږ، اوه او اته نیوترونونه) لري. د نیوترونونو دغه تفاوت په حقیقت کې د کاربن ایزوتوپونه دي. دغه ایزوتوپونه معمولاً په کاربن۱۲، کاربن۱۳ یا کاربن۱۴ توګه لیکل کیږي. له کیمیاوي نظره د عنصر بیلابیل ایزوتوپونه معمولاً یوه بل ته ورته دي. ځکه د یوه عنصر کیمیاوي ځانګړنې د بهرني مدار الکترونونو له مخې ټاکل کیږي. خو د ایزوتوپونه تفاوت په بېلابېلو سرعتونو سره د هسته‌ای تجزیې لامل کیږي. مثلاً په ځمکه کې تر ګردو زیات کاربن، کاربن۱۲ ایزوتوپ دی. کاربن۱۲ ثابت دی. خو کاربن۱۴ بیا رادیواکتیف دی او نیمايي عمر یې ۵۷۰۰ کاله دی. د کاربن۱۴ دغه ځانګړنه د رادیوکاربني تاریخ ثبتولو اساس ګڼل کیږي. مثلاً په یوه ژوندۍ وڼه کې د ژوند طبیعي غبرګونونو له وجهې د کاربن۱۲ او کاربن۱۴ مقدار تل مشخص وي. خو کله چې وڼه مړه شي د کاربن۱۴ مقدار د کاربن۱۲ په پرتله کمیږي. یعنې په دې صورت کې کاربن۱۴ د رادیواکتیویتي له امله په کاربن۱۲ اوړي. په...

  د نیوټن حرکت نظریه د لومړي ځل لپاره په 1687 کال کې خپره شوله. دغه نظریه پر یوه جسم وارده قوه او د یادې قوې له امله منځته راغلی حرکت څېړي. د نیوټن لومړی قانون وایي یو روان جسم تر هغه خپل حرکت ته دوام ورکوي تر څو چې کومه قوه نه وي پرې وارده شوې. په حقیقت کې د قوې نه موجودیت د صفر تعجیل معنی ورکوي. د نیوټن دویم قانون وايي ( F ) قوه یوه جسم ته په ( a ) اندازه تعجیل ورکوي چې دغه تعجیل د یاد جسم له کتلې سره معکوس نسبت لري ( F=ma ). د نیوټن درېیم قانون وايي که یو جسم په یوه بل جسم قوه وارده کړي، دویم جسم هم په عین اندازه خو په مخالف جهت قوه په لومړي جسم واردوي؛ دغه قانون ته د (عمل او عکس‌العمل) قانون وايي. په همدې دلیل ده چې کله په کښتۍ کې په پارو اوبه شاته ټيله کوو، کښتۍ مخته ځي. نیوټن وښودله چې دغه قوانین د نیوټن جاذبې قانون سره یوځای په بشپړ او دقیق ډول د لمر پر شاوخوا د سیارو دقیق حرکتونه تشریح کوي. د نیوټن قوانین د هغه اجسامو لپاره چې د نور په سرعت حرکت کوي یا ستره جاذبوي ساحه کې پراته وي، ځواب ویونکي نه دي. په دې حالت کې باید د نسبیت نظریه وکارول شي.

  انالوګ کمپیوټرونه، پخواني کمپیوټرونه دي چې له تل بدلېدونکو کمیتونو سره لکه برېښنايي جریان، یا د شمېره‌اخیستونکي د صفحې میخانیکي تاویدلو په اساس کار کوي. اوسني کمپیوټرونه د ډیجیټالي تخنیک پر اساس کار کوي. ټول معلومات د بیټ او بایټ په مرسته ښودل کیږي. بیټ او بایټ د صفر او یو یوه لړۍ وي. دغه تخنیک د روښانه/ګول، سم/ناسم پر مفهوم ولاړ دی. د انالوګ کمپیوټرونو تاریخ لرغوني دورې ته ګرځي. د انالوګ کمپیوټرونو تر ګردو پخوانۍ پېژندل شوې بېلګه یوناني (انتي‌کیترا) ده چې 150 تر 100 کاله مخکې له میلاده ته ګرځي. دغه کمپیوټر د نجومي ځایونو د محاسبې لپاره جوړ شوی و. د 1900 لسیزې په منځنیو کې پوهانو د بېښنايي مدارونو په مرسته انالوګ کمپیوټرونه جوړ کړل. دغه کمپیوټرونو محاسبې ترسره کولی شوی چې تر 1960 پورې کارول کېدل. سپوږمۍ ته د ناسا اپولو ماموریت د اړتیا وړ محاسبې د همدې کمپیوټر په مرسته وشوې. په لومړیو کې ډیجیټلي کمپیوټرونو د برېښنايي جریان د بدلون او د محاسبو ترسره کولو په موخه له سترو ( thermionic valves ) څراغونو څخه کار اخیست. وروسته یې بیا ترانزیستور کاروه.

  د توغندي د جوړولو او شړلو تخنیک ډېرو فضايي چارو ته لکه د مصنوعي سپوږمکۍ، سیاره‌يي څېړونکو او د سپوږمۍ پرمخ د ښکته کېدلو لاره پرانیستله. توغندي د عمل او عکس‌العمل اصل پر اساس کار کوي. عمل او عکس‌العمل د نیوټن د حرکت درېیم قانون دی. کله چې د توغندي له لاندې برخې د اور لمبه په تېزۍ بهر وځي، توغندی مخته ټېله کوي. توغندي ديري وخت جامد او مایع سون‌توکي کاروي. دویمه او سړه نړیواله جګړه کې د توغندیو د جوړولو او پراختیا فکر ډېر عام شو. په دې توګه ډيري پوځي توغندي جوړ شول. وروسته بیا د فضايي سیالیو وخت راغی. د آلمان هیواد V-2 توغندی چې د بالیستکي توغندي باندې وپېژندل شو. V-2 لومړی شی و چې له مدار لاندې یې په فضاء کې حرکت وکړ. وروسته بیا د شوروي اتحاد لومړۍ فضايي بېړۍ (سپوتنیک 1 ) په 1957 کال کې فضاء ته وشړل شوه. د انسان فضايي سفرونه بیا په 1961 کال کې د شوروي اتحاد لخوا پیل شول. د دې لپاره چې توغندی د ځمکې له جاذبې وتښتي باید یو ټاکلی سرعت ولري، دغه سرعت ته د تېښتې سرعت( escape velocity ) وايي. د ځمکې له سطحې د تېښتې اړین سرعت 11.2 کیلومتر پر ثانیه دی. دغه سرعت د جیټ الوتکې له لورې ...

  لمر د لمریز نظام په مرکز کې پروت دی. له ځمکې 150 میلیون کیلومتره یا 8.3 نوري دقیقې لرې دی. قطر یې 1391000 کیلومتر دی. د لمر ¾ برخه له هایدروجن څخه، ¼ برخه یې له هیلیوم څخه جوړه ده او له دوه سلنه څخه کمه برخه یې درانه عناصر دي. د لمر انرژي د لمر په هسته کې د هایدروجن د هستوي یووالي له تعاملاتو څخه منځته راځي. تودوخه یې د لمر بهرنۍ برخې ته چې فوتوسفیر نومیږي لیږدول کیږي. ورپسې د لمر د تاج نازکه برخه ده چې د لمر له سطحې بهر لمریز بادونه جوړوي. لمریز بادونه د هغه ذرو جریان ته وايي چې تل د لمر له لورې فضاء ته لیږدول کیږي. لمریز داغونه د لمر نسبتاً سړې او موقتي برخې دي چې پکې مقناطیسي ساحې د تودوخې د لیږد مخه نیسي او په دې توګه نه پرېږدي چې د لمر سطحې ته تودوخه ولاړه شي. لمر 4.57 کاله پخوا منځته راغلی. کابو 5 کاله وروسته لمر له حالته ستریږي او رنګ یې سورکیږي چې ستر سور حالت ورته ویلی شو. په دې حالت کې یې بهرنۍ سطحې عطارد، زهرې او ان ځمکې ته رسیږي او دغه درې سیارې خوري. له څه مودې وروسته لمر بېرته منقبض کیږي او په یوه ډېره توده سپینه‌لنډۍ اوړي.

  په ځمکه کې شته فوسیلي سون‌توکو کې نفت، سکاره او طبیعي ګاز راځي. فوسیلي سون‌توکي ډېره انرژي لري. فوسیلي سون توکي د بوټیو او حیوناتو د اجسادو له تجزیې څخه د میلیونونو کلونو په ترڅ کې د ځمکې لاندې منځته راځي. له دې چې د دغه سون‌توکه تولید ډېر وخت نیسي او د انسانانو له لورې یې مصرف ډېر چټک دی، نو له دې امله یې بیا نه ترلاسه کېدونکې انرژي بولي. د نفتي سمڅو د ذخیرو کمېدل د فسیلي سون‌توکو د را ایستلو مصرف زیاتوي. نو ځکه له اقتصادي اړخه ممکن په 2050 کال کې د نفتي سمڅو کېندل بې ګټې وي. فوسیلي سون توکي د ژوندیو موجوداتو لکه حیواناتو، نباتاتو او سمندري موجوداتو د جسد له تدریجي تجزیې څخه د میلیونونو کلونو په اوږدو کې منځته راغلي. فوسیلي سون‌توکي د ځمکې په ژورو برخو کې تولیدیږي. دغه مرکب مواد له خټو سره یو ځای د ځمکې متراکمو برخو کې کښینې ترڅو د ځمکې د ننه فشار او تودوخه یې د کیمیاوي تعاملاتو له لارې په مایع او ګاز هایدروکاربني مالیکولونو واړوي. فوسیلي سون‌توکي په نړۍ کې د انرژۍ اصلي سرچینه ګڼل کیږي. هر کال میلیاردونه ټنه کاربن دای اوکساید د ځمکې اتموسفیر ته خپریږي.

  ځمکه کابو 4.56 میلیارد کاله پخوا جوړه شوې ده. دا هغه مهال و چې د لمر شاوخوا ګرد تاوېدونکي ګاز او دوړو څخه ورو ورو کلکه ماده جوړه شوه. ځوانه ځمکه دومره توده وه چې ان خپل نني فلزات یې ذوب کړي او په خپل هسته کې ساتلي وو. په دې توګه یې هسته او د هستې پوښ جوړ کړ. داسې انګیرل کیږي چې 4.53 میلیارده کاله پخوا د مریخ په اندازه یو جسم له ځمکې سره ټکر وکړ او د دغه ټکر له امله سپوږمۍ منځته راغلې. د ځمکې تاریخ په څلورو دورو ویشل شوی. دغه ویش له ژوند مخکې(هادین) دورې څخه چې 3.8 میلیارد کاله پخوا پای ته رسېدلې، پیلیږي. د ژوند‌مخکې دورې په پای کې ځمکې د اسماني اجسامو له لورې څو څو ځله بمبارد شوې. له اوبو جوړ لکۍ‌لرونکو د ځمکې سره د ټکر په پایله کې د ځمکې پرمخ نني سمندرونه جوړ کړل. پر ځمکه د وروستیو آسماني بمباردونو وروسته، ژوند راڅرګند شو. لومړنیو بوټیو په فوتوسنتز پیل وکړ. درې میلیارده کاله پخوا د ځمکې اتموسفیر د اوکسجن له درکه غني شو. په فانروزوئیک (ژوندمنځته راتلو) دوره کې چې د ځمکې 542 میلیونه وروستي کلونه په بر کې لري لوېې وچې(قارې) په تدریجي ډول له یوه بل سره یوځای شوې او یوه ستره لو...

  د زړه ناروغي د بدن هغه اختلال دی چې قلب او د وینې رګونه اغیزمنوي. مثلاً د درېدو (سکتې) سبب کږي. په نړۍ کې د مړینې تر ګردو عمده لامل دغه ناروغي ده. په زړه هغه مهال حمله راځي چې لخته شوې وینه د زړه رګونه بند کړي. په دې توګه زړه ټوله یا لږ وارد شوې وینه له لاسه ورکوي او په نهایت د وینې د نه رسیدو له امله د زړه حجرات مري. که دغه لخته شوې وینه ژر لرې نشي یا د لخته شوې وینې د لرې کېدو لپاره طبي مرسته ونشي انسان مري. مغزي سکته هغه مهال پېښیږي چې مغز ته د اړتیا وړ وینه ونه‌رسیږي او په دې توګه یې حجرې مړې کیږي. ډیرې سکتې ایسکمي دي، یعنې هغه ډول سکتې دي چې لخته شوې وینه د تازه وینې د ننوتلو مخه نیسي. خو په هموراژیک دوله مغزي سکته کې مغز د رګ په څېرېدلو سره کرار کرار ضعیفیږي او له منځه ځي. د زړه د ناروغیو د مخنیوي تر ټولو غوره لار د غوړو خوړو نه خوړل دي. په دې توګه واړه رګونه نه بندیږي. د وینې لوړ فشار او لوړ کلسترول، د دخانیاتو کارول او کم بدني فعالیت په دغه ناروغۍ د اخته‌کېدو چانس ډېروي.

  د وینې دوراني سیستم دنده لري چې وینه او اکسیجن ټول بدن ته د رګونو له لارې ولیږدوي. د وینې دوراني سیستم د بدن ټولو غړو، عضلو او اعصابو ته خوراکي مواد رسوي. زړه(قلب) اکسیجن لرونکې وینه د رګونو شبکې ته پمپوي. وینې له سترو رګونو، نازکو رګونو ته ننوځي. د ټولو وړو رګونو یو سر په حجراتو کې د ننه دی. د حجرې د ننه وینه خپل اکسیجن حجرې ته ورکوي او په دې توګه حجره دغه اکسیجن د انرژۍ د تولید لپاره کاروي. حجره خپل پاتې‌شوني مواد لکه کاربن‌دای اوکساید وینې ته ورکوي وینې یې جذبوي ترڅو یې بهر وشړي. بې اوکسیجنه وینه د رګونو له لارې سږیو ته راګرځي ترڅو بېرته اوکسیجن ترلاسه کړي او بېرته د وینې دوران ته دننه شي. د یوه سالم انسان زړه د استراحت پر مهال په یوه دقیقه کې 70 تر 80 ځله درزیږي. د زړه درزا د برېښنايي ټکانونو له وجهې ده، چې د زړه عضلې په منظمه فریکوینسي منقبض کوي. زړه په دوه برخو ویشل شوی پورتنۍ برخه یې دهلیز او لاندینۍ برخه یې بطن نومیږي چې د اندازه له اړخه له دهلیز نسبتاً ستره ده. دهلیزه په زړه کې هغه سوري دي چې وینه ور دننه کیږي او بطن د زړه هغه سوري دي چې وینې ترې بهر کیږي. وینه د یو ...

  جینتیکي اصلاح هغه نوې بیوتکنولوژیکې طریقې دي چې د ژوندیو موجوداتو جین بدلوي. ډېري نباتي محصولات د جینتیکي مهندسۍ په مرسته ښې ځانګړنې ترلاسه کوي، مثلاً د وچکالۍ پر وړاندې یې مقاومت ډيریږي. په سنتي ډول بزګرانو به هغه بوټي او حیوانات چې ښې ځانګړنې درلودې د تکثیر لپاره انتخابولې. جینتیکي اصلاح د ژوندیو موجوداتو په ځانګړنو کې هغه بدلون راولي چې په سنتي توګه یې نشو راوستلی. مثلاً د مالوچو ځینې بوټي داسې اصلاح شوي چې له خپل ځان سره د خاورې د باکتریا یو جین هم لري. په دې توګه هغه کیمیاوي مواد چې د مضره حشرو د وژلو او مسموم کولو لپاره پخوا د مالوچو بوټیو ته ورکول کېدل، له جنیتیکي اصلاح وروسته یې نه ورکوي. ځینې وخت جینیتکي اصلاح د هغه جینونو فعالیت کموي چې پخوا په ژوندي موجود کې فعاله وو. مثلاً له دې لارې د غوړیو په دانو کې د ناسالمه غوړیو د تولید مخه نیسي. ډېري جینیتکي اصلاح شوي حیوانات په لابراتواري څېړنو کې کاریږي؛ خو د حیواناتو په باب جینیتکي اصلاح تر اوسه د سترو اقتصادي موخو لپاره نه ده شوې.

  د خوړو شبکه یا لړۍ د ژوندیو موجوداتو ترمنځ د تغذیې اړیکه ښيي. د خوړو شبکه خطي لړۍ ده، مثلاً شاهین مار خوري، مار څونګښه خوري او څونګښه مچ خوري. د خوړو شبکه کله تر دې هم پېچلی تصویر لري. د خوړو شبکه کې د ځای له اړخه ژوندي موجودات په دریو اصلي ډلو ویشل شوي: تولیدونکي، مصرفونکي او طفیلي(ګنډخوړونکي). په تولیدونکو کې بوټي او نباتات راځي ځکه خپل خواړه د ساده مواده او لمر څخه ترلاسه کوي. مصرفونکي نور ژوندي موجودات خوري. مصرفوونکي هم بوټي خوري (چې لومړي مصرفوونکي) ګڼل کیږي او هم غوښه خوري (چې دویم مصروفوونکي) ورته وايي. ګنډخوړونکي یا تجزیه کوونکي هم د نورو موجوداتو له اجسادو، پاتو شونو او فضولاتو خپل خواړه برابروي. هغه موجودات چې لومړي مصرفونکي خوري، دویم مصرفونکي نومیږي. هغه مصرفونکي چې دویم مصرفونکي خوري، درېیم مصرفونکي نومیږي او په همدې توګه تر اخره... ګند‌خوړونکي لکه چینجي یا قارچ چې د جسد پرمخ وده کوي، د حیواناتو له بدن څخه ځان مړوي او هغه په ساده کیمیاوي موادو تجزیه کوي.

  پروټینونه ستر او پېچلي مالیکولونه دي چې په ژوندیو حجراتو کې حیاتي نقش لري. پروټینونه له سل‌ګونو او زرګونو مشابه مالیکولونو چې امینواسید بلل کیږي؛ جوړ دي. ځینې یې ډېر اړین امینواسیدونه دي لکه فنیلالانین چې زموږ په بدن کې نه جوړیږي او بدن یې باید د خوراکي رژیم له لارې ترلاسه کړي. ځیني پروټینونه د انټي‌باډي کار کوي، ناپېژانده ذرې او ویروسونه له منځه وړي او په دې توګه د ناروغۍ مخنیوی کوي. ځینې پروټینونه آخذې او انزایمونه لري، د حجرې دننه د سل‌ګونو کیمیاوي تعاملونو په ترسره کولو کې مرسته کوي او د ( DNA ) جنیتیکي کودونو له لوستلو وروسته نوي پروټینونه تولیدوي. په بوټو او حیواناتو کې ټول پروټینونه د 20 اصلي امینو اسیدونو له بېلابېلو سلسله‌يي ترکیبونو جوړ دي. د پروټینونو لومړۍ تکرارېدونکې لړۍ ته لومړنی جوړښت وايي. کله چې حجره نوی پروټین تولیدوي؛ د امینواسید خطي لړۍ جوړوي چې له جوړیدو مخکې د درې‌بعدي شکل په توګه د دویم جوړښت شاوخوا چاپیروي.

  عنصر هغه تر ټولو ساده مواد دي چې د ځمکې پر مخ پیدا کیږي. عنصر له ځانګړو اتومونو جوړ دی او د هر اتوم په   هسته کې یې د پروتونونو شمېر (اتومي نمبر) مساوي دي. هره هسته منفي چارج لرونکو الکترونونو پوښلې، چې معمولاً د هستې مثبت چارج خنثی کوي او په دې توګه د اتوم عمومي چارج خنثی کیږي. هر عنصر ستندرد کیمیاوي سمبول لري، مثلاً د هایدروجن لپاره ( H ) او د وسپنې لپاره ( Fe ) سمبول کاریږي. هایدروجن تر ټولو سپک عنصر دی چې یوازې یو پروتون او یو الکترون لري. د یورانیم اتومي نمبر 92 دی. له یورانیم درانه عناصر ټول غیر ثابت دي او په ډېر چټکتیا په رادیواکتیف ډول تجزیه کیږي. د عناصرو دوره‌يي جدول بیلابېل ردیفونه لري چې د عناصرو تکرارېدونکې ځانګړنې ښيي. د عناصرو دوره‌يي جدول کې اتومي نمبر له کیڼ لوري، ښي لور ته زیاتیږي. د هر ردیف عناصر ورته کیمیاوي ځانګړنې لري. مثلاً هیلیوم او ارګون چې ښي لور ته په وروستي ردیف کې پراته دي، د نجیبه ګازونو له ډلې دي. د دغه ردیف ټول عناصرو په آسانۍ له نورو عناصرو سره تعامل نه کوي. دا ځکه چې د دغه عناصرو د بهرني مدار الکتروني جوړښت یو شان دی. د بهرني مدار الکترون...

  په فزیک کې د یوه شي حرکت د سرعت، تعجیل، د ځای بدلون او واټن وهلو په مرسته تعریفیږي. سرعت یو وکتوري کمیت دی، سرعت یوازې د یوه روان جسم تیزي نه بیانوي بلکې د حرکت جهت یې هم ښيي. که سرعت نظر وخت ته د کششي یا فشاري قوې په مرسته بدلون وکړي تعجیل ګڼل کیږي. د نیوټن د حرکت قوانین د ټولو هغه متحرک جسمونو د قوې او تعجیل ترمنځ اړیکه بیانوي چې سرعت یې د نور له سرعته کم وي. لکه د موټر او الوتکې سرعت. مومنتم د یوه روان جسم د سرعت او کتلې د ضرب حاصل دی. که دوه جسمونه ټکر وکړي، له ټکر مخکې او له ټکر وروسته عمومي مومنتم عین شی دی، مشروط په دې چې بهرنی عامل موجود نه وي. د یوه جسم حرکي انرژي د جسم د کتلې نیمايي او د سرعت د مربعې ضرب یې دی. دغه کمیت د هغه کار اندازه ښيي چې په جسم ترسره شوی، هغه ته یې تعجیل ورکړی، له ولاړ حالته ایستلی او اوسني سرعت ته یې رسولی.